AFFERENT NERVLARGA TA’SIR ETUVCHI DORI VOSITALARI
Insoniyatning evolutsion taraqqiyoti davomida paydo bolgan
ogriqni sezishni idrok etishi (analgetiklar) fiziologik jarayondir.
Bu hisning asosiy zaruriyati odam organizmiga xavf solayotgan
tasirot togrisida darak berish, shu bilan birga bunga qarshi tadbir
korish va bolajak kongilsiz asoratlarning oldini olish
imkoniyatlarini ishga solishdir. Boshqacha aytganda, ogriqning
bolishi organizmni xavfli tasirlardan himoya qilishga qaratilgan.
Shu bilan birga, ogriq sezgisi jarrohlik yoli bilan bemorlarga
davo korsatishda katta tosiq hisoblanadi. Haddan tashqari ogriq
bolishi uyquning buzilishiga, notinchlikka, ish qobiliyati, harakatning pasayishiga, ayniqsa, ogriqning zorayib ketishi ancha
xavfli bolgan karaxtlik holatiga sabab bolishi mumkin. Masalan,
miokard infarkti, otkir pankreatit, buyrak tosh kasalligining
xuruji, suyaklarning sinishi, xavfli osmalar, katta jarohatlanishlar
va shikastlanishlarda shu holatlar kuzatilishi mumkin.
Ogriq sezgisi alohida sezuvchi nervlarning retseptorlari
notsitseptorlar orqali amalga oshiriladi. Bular organizmning deyarli
hamma toqimalarida joylashgan sezuvchi nervlar (afferent nervlar
yoki markazga intiluvchi nervlar) tolalarining oxirida bolib,
mexanik, fizikaviy, kimyoviy va boshqa tasirlar natijasida ularda
hosil bolgan impulslar nerv tolalari orqali orqa miyaga otib,
kotariluvchi afferent yol bilan retikular formatsiyaga, talamus,
giðotalamus, bazal gangliyalar, limbik tizim va, nihoyat, bosh
miya postlogidagi sezish markaziga boradi, shundagina ogriq
seziladi. Ogriq sezgisi retseptorlarini endogen moddalar ham
tasirlab, ogriqqa sabab bolishi mumkin (masalan, gistamin,
bradikinin va boshqalar). Ogriq sezish faqat jarrohatlanish, lat
yeyishda bolib qolmasdan, toqimalarning yalliglanishi, shishlar,
ezilish, yaralar, qon yetishmagan toqimalarda ham paydo bolishi
mumkin.
Otgan asrning 70-yillarida hayvonlarning miya toqimasida
ogriq qoldiradigan moddalar topilgan (Djo Xyuz, Xao Li). Ular
neyropeptidlar bolib, oz tarkibida turli aminokislotalar qoldigini saqlaydi (endorfin, enkefalin, dinorfinlar). Ushbu neyropeptidlar ogriq impulslarini otkazishda qatnashadigan opiat retseptorlarini bloklab, ogriqni qoldiradi. Bu borada narkotik analgetiklarning ornini bosadigan ogriqsizlantiruvchi neyropeptid
moddalarni topish togrisida ishlar olib borilgan.
Òibbiyot amaliyotida, ayniqsa, anesteziologiyada ishlatiladigan
ogriq qoldiruvchi dori vositalari farmakodinamikasi va ishlatilishi
boyicha quyidagi guruhlarga bolinadi: narkoz moddalari (umumiy
anestetiklar), narkotik analgetiklar, nonarkotik analgetiklar va
mahalliy anestetiklar.
Narkotik analgetiklar
Opiy (qora dori) koknoridan olinadi. Bu guruhga markaziy
nerv tizimiga tasir etib, ogriqni qoldiradigan dori preparatlari,
oftob tasirida qurib, qotib qoladigan osimlik shirasi kiradi. Uning
tarkibida 20 ga yaqin alkaloidlar mavjud. Bular orasida koproq
uchraydigani morfin hisoblanadi. Ushbu alkaloidlar ozining
kimyoviy tuzilishi boyicha 2 sinfga: fenantren va benzilizoxinolin
unumlariga bolinadi. Fenantren unumlariga morfin, kodein, dionin
va boshqalar, izoxinolin unumlariga esa papaverin va boshqalar
kiradi.
Ò a v s i f i :
A. Narkotik analgetiklar:
morfin guruhiga mansub preparatlar: morfin, morfilong,
omnopon, kodein, etilmorfin gidroxlorid, nalorfin, pentazolin,
buprenorfin;
feninpiðeridin va boshqa opioid sintetik analgetiklar:
promedol, prosidol, fentanil, remifentalin, loperamid, tramadol.
B. Opiat retseptorlar antagonistlari nalokson, naltrekson.
Morfin gidroxlorid ikki yonalishda: markaziy nerv tizimi va
mushaklarga farmakologik tasir korsatadi.
Markaziy nerv tizimiga tasiri ahamiyatli hisoblanib, u turlicha
namoyon boladi. Uning tasirida bir qator bosh miya markazlarining faoliyati susayadi, ayrimlari esa aksincha zorayadi .
Afferent nervlar deb, yuqorida qayd qilinganidek, organ va
toqimalarda joylashgan nervlar oxiriga tasir olib boradigan yoki
markazga intiluvchi nervlarga aytiladi. Ularga korish, eshitish,
maza, hid sezish va ogriq sezish nervlari kiradi. Ogriq, harakat
sezish, tuygu retseptorlariga tasir etadigan dori vositalari ikki
guruhga bolinadi: retseptorlarni tosuvchilar (bloklovchilar) va
qozgatuvchilar.
Dori vositalarining kopchiligi sezuvchi nerv oxiriga kor
qiladi. Shuningdek, bazilari, undan tashqari, sezuvchi nerv
tolalaridan otadigan qozgalish impulslariga tosqinlik qiladi.
Bularga ogriq qoldiruvchi dori vositalari (anestetiklar) kiradi.
Òana toqimalariga duch kelgan joyda sezuvchi nervlar
retseptorlarini va nerv tolalaridan ogriq impulsi otishini tosadigan hamda ularning qozgalishiga tosqinlik qiladigan dori
vositalari mahalliy ogriq qoldiruvchilarmahalliy anestetiklar
deyiladi.
Sezuvchi nerv retseptorlarining qozgalishiga tosqinlik
qiladigan vositalarga burushtiruvchi, qoplab va shimib oluvchi
moddalar kiradi. Ular ogriq sezish retseptoriga bevosita tasir
korsatmaydi, lekin ularga tasir etadigan turli moddalarning kor
qilishiga tosqinlik qiladi.
Bularning kopchiligi kimyoviy tuzilishi boyicha aromatik
kislotalarning murakkab efirlarii yoki amidlari hisoblanadi hamda
xlorid kislota tuzi sifatida ishlab chiqariladi. Ushbu anestetiklar
organizmga yuborilgandan song gidrolizga uchraydi va asoslar
hosil boladi. Bu jarayon faqat ishqoriy sharoitda (toqimaning
pH muhiti 7,357,4 ga teng bolganda) yuz beradi va
preparatning ogriq qoldiruvchi tasiri yuzaga chiqadi. Yalliglangan toqimada esa kislotali muhit bolgani sababli anestetiklar
(anestezindan boshqa) gidrolizga uchramaydi va ularning ogriq
qoldiruvchi tasiri namoyon bolmaydi.
Mahalliy anestetiklarning asoslari suvda va nerv tolasini
oragan muhitda erimaydi va shu sababli mikrokristallar shaklida
yopishib qoladi. Mikrokristallar yogda yaxshi erigani uchun nerv
tolasining pardasi ularni oziga tortib oladi. Ayniqsa, miyelinsiz
va yupqa miyelin qavatiga ega bolgan nervlarda (sezuvchi va
vegetativ nervlar) shunday jarayon yuz beradi va natijada
mahalliy ogriq qoldiruvchi preparatlarning asoslari nerv
tolasining pardasida va oxirida yigilib qoladi. Natijada pardaning
ionlarni otkazish faoliyati ozgaradi.
Yuzaki yoki terminal anesteziya. Anestetik toqima yuzasiga
(asosan, shilliq pardaga) sorilganda yoki tomizilganda, shu yerning ozida ogriq sezish hissi yoqoladi. Chunki anestetik shilliq
pardadagi sezuvchi nerv retseptorlari tosadi. Koz kasalliklari
amaliyotida, masalan koz shox pardasidan yot jismlarni olib
tashlash, koz kasalliklarini jarrohlik bilan davolashdan oldin
qollaniladi. Bundan tashqari intubatsiya, ezofagoskopiya,
bronxoskopiyadan oldin qayt qilish refleksini yoqotish maqsadida, tomoq va halqum shilliq pardasiga anestetik surtiladi. Bundan
asosiy maqsad qayt qilish refleksining oldini olishdir.
Anestetiklarni ishlatganda shilliq parda orqali qisman qonga
sorilib umumiy (rezorbtiv) zaharli tasir etishi mumkin. Ularning
sorilishini kamaytirish va tasirini uzaytirish maqsadida qon
tomirlarni toraytiruvchi (adrenalin) preparatlar qoshiladi.
2. Infiltratsion yoki qavatma-qavat anesteziya. Mahalliy
ogriqni bartaraf etishda va oldini olishda anestetik toqimaga (teri)
orasiga va ostiga, mushaklarga, ichki organlar va boshqalarga)
qavatma-qavat yuboriladi. Bunda preparatning past konsentratsiyasi
(0,25%0,5%) katta hajmda (250500 ml) inyeksiya qilinadi.
Natijada toqimalar anestetik eritmasi bilan shimdiriladi (infiltratsiya). Ularda joylashgan sezuvchi nerv retseptorlari va tolalari
tosiladi va ogriq sezish yoqoladi.
Kopgina jarrohlik operatsiyalarida, jumladan, qorin boshligida joylashgan organlarni (masalan, chuvalchangsimon osimta
yalliglanishidaappenditsitda va boshqalar) operatsiyasida ham
infiltratsion anesteziyadan keng foydalaniladi.
Odatda anestetiklarni, osh tuzining giðotonik (0,6%) yoki
izotonik (0,9%) eritmasida va ayrim holatlarda adrenalin bilan birga
tayyorlanadi. Bundan asosiy maqsad, yuqorida aytilganidek,
moddaning sorilishini kamaytirish va tasirini uzaytirishdir.
3. Regional (otkazuvchi) anesteziya. Anestetik preparat
sezuvchi nerv poyasi yoki tolasi oldi toqimaga yuboriladi.
Sezuvchi nervdan shu yerida ogriq impulslari tosiladi, ushbu
nerv bilan taminlangan soha toqimada ogriq sezish yoqoladi.
Anesteziyaning bu turi kopincha jarrohlik stomatologiyasida (asosan
tishni olib tashlashda) va jarrohlikda, ayniqsa, barmoqning
yiringli kasalliklarini (panaritsiy) operatsiya qilishda keng ishlatiladi.
Bu yerda ham zaharli anestetiklar (koksin, dikin) ishlatilmaydi,
chunki qonga tez soriladi.
4. Orqa miya anesteziyasi. Bunda anestetik eritma orqa miyaning
bel qismidan subaroxnoidal boshligiga yuboriladi. Natijada orqa
miyaga kelayotgan sezuvchi nerv tolalari tosiladi va shu nervlarga
taalluqli pastki toqimalarda sezish hissi yoqoladi. Orqa miya
anesteziyasi koproq oyoqni va chanoqda joylashgan (urologik,
ginekologik) azolarni operatsiya qilishda ishlatiladi. Ushbu
anesteziyaning peridural va subdural turlari bor.
5. Suyak anesteziyasi. Ushbu xil anesteziyani bajarish uchun
ogriq qoldiruvchi modda eritmasi suyakning komik qismiga
yuboriladi. Yuborilgan joydan yuqorida oyoq yoki qolga tasma
boglanadi. Anesteziyaning bu turi travmatologiya va ortopediyada
koproq qollaniladi.
Har bir mahalliy ogriq qoldiradigan preparatni ishlatishda
uni oziga xos bolgan farmakodinamik va farmakokinetik
xususiyatlari hisobga olinadi. Masalan, yuzaki anesteziya uchun
shilliq pardadan yaxshi shimiladigan, mahalliy qitiqlovchi tasiri
kam bolgan yoki bolmagan preparatlar ishlatiladi. Bularga dikain,
promekain, lidokainlar kiradi.
Qoramig (Shoxkuya). Asosan javdar bugdoy boshoqlarida
parazitlik qiluvchi zamburug sklerosiylaridan iborat. Uning asosiy alkaloidlari (ergotamin, ergotoksin, ergometrin) va ularning
birikmalari bachadon miometriysini tanlab qisqartiradi. Ularning
bunday tasiri tugmagan ayol bachadoniga sust, tuqqan ayol
bachadoniga ortacha, homilalik ayol bachadoniga esa kuchli
boladi. Alkaloidlarning preparatlari, asosan, tugruqdan keyingi
qon ketishida, bachadonning involutsiyasini (qaytadan oz shakliga
kelishi) tezlashtirish maqsadida ishlatiladi.
Fentolamin. Venaga yuborilganida qon bosimini qisman
tushiradi. Preparatning bunday samarasi, ayniqsa, adrenalin
tasirida qon tomirlarining torayishi hisobiga yuzaga kelgan
giðertoniyada yaxshi bilinadi. Preparat kopincha periferik azolarda
qon aylanishi buzilganda (endoarteriit, Reyno kasalligi) tavsiya
etiladi. Fentolamin buyrakusti bezining miya qismi shishlarida keng
ishlatiladi.
Pirroksan gematoensefalik tosiqdan yaxshi otgani uchun
markaziy nerv tizimiga α-adrenoblokatorlik tasir korsatib,
tinchlantiradi. Shu sababli preparat simpatik nervning tonusi
oshishi bilan bogliq hollarda (diensefal kriz, giðertonik kriz) va
ayrim ruhiy kasalliklarda tavsiya etiladi. α-adrenoblokatorlarning
qolgan boshqa preparatlari fentolaminga yaqin. Umuman olganda
α-adrenolitiklar tibbiyot amaliyotida uncha kop ishlatilmaydi.
Chunki ular giðertoniyada uncha kor qilmaydi.
β-adrenoblokatorlar deb, β1 va β2-adrenoretseptorlarni tosib
simpatik nervdan azoga impuls otishini toxtatib qoyadigan
β1 va β2-adrenoblokatorlarni yurak blokadasi, bradiaritmiya,
bronxial astma, allergiya holatlarida tavsiya etilmaydi. Bulardan
atenolol, visken, timolol va boshqalar Respublikamiz davlat
reyestriga kiritilgan.
Bazi β- adrenoblokatorlar ichki simpatomimetik tasirga ham
ega (trazikor, visken) bolib, kopincha bradikardiya bilan
kechadigan yurak aritmiyasida (ekstrasistoliya va b.) beriladi. Chunki
bu preparatlar yurak urishini sekinlashtirmay ijobiy tasir
korsatadi.
Bundan tashqari α- va β- adrenoretseptorlarni bloklaydigan-
«gibrid» preparatlar ham olingan (labetalol, proksodolol). Ular
asosan giðotenziv dori vositalari hisoblanadi va giðertoniya
kasalligida yuqori samara beradi.
Anaprilin (inderal, obzidan) tibbiyot amaliyotida kop
ishlatiladigan β- adrenoblokatorlar hisoblanadi. U yurak β1-
adrenoretseptorlarini tosib, bradikardiyani keltirib chiqaradi,
sistolani susaytiradi, sistolik hajm kamayadi. Atrioventrikular
otkazuvchanlikni sekinlashtiradi, qon bosimini pasaytiradi. β2-
adrenoretseptorlarni bloklab, bronxlar tonusini oshiradi. Anaprilin
aritmiyaga qarshi ancha samarali dori hisoblanadi va paroksizmal
taxikardiyada, xilpillovchi aritmiyada kop ishlatiladi. Undan
tashqari, anaprilin stenokardiyada, miokard infarktida va glaukoma
xastaligida ham beriladi.
Visken (pindolol). Koronar qon tomirlarini kengaytiradigan,
aritmiyaga qarshi, giðotenziv tasir korsatadigan β1- va β2-
adrenoblokator. U tasirlari boyicha anaprilindan kuchsizroqdir.
Ichki simpatomimetik tasirga ega.
Òrazikor (oksiðrenalol) ning anaprilindan farqi, miokardning
qisqarish kuchini kamroq susaytiradi. Lekin aritmiyaga qarshi
bolgan tasiri ancha samaralidir. Shu sababli preparat koproq
taxiaritmiyaning deyarli hamma turlarida ishlatiladi. Ayrim hollarda
stenokardiyada ham buyuriladi; β1 va β2- adrenoretseptorlarni
bloklaydi. Ichki simpatomimetik tasir korsatadi.
Atenolol tanlab β1- adrenoretseptorlarni bloklaydi. Ichki
simpatomimetik tasiri yoq. Giðotenziv, taxiaritmiyaga qarshi
tasir korsatadi. Stenokardiy
Do'stlaringiz bilan baham: |