Afaziyaning nutqda voqyelanish omillari bitiruv malakaviy ishi

 
2.2 .Leksik va semantik sathda namoyon bo‘lish omillari 
 
Biz yuqorida afaziyaning fonetik sathda namoyon bo„lish omillariga to„xtalgan 
edik. Ikkinchi bobning bu faslida afaziyaning leksik va semantik sathda namoyon 
bo„lishini ko„rib chiqamiz. Nutqiy buzilish tovushlar tarkibining buzilishi bilan 
cheklanib qolmaydi. Afaziyaga chalinganlar nutqida so „zlarning talaffuzidagi va 
ma‟noviy kamchiliklar ham yuzaga keladi. Bu kabi afaziyaga chalinganlar 
atrofidagilarga hech qanday qiziqish bildirmay, hech qanday iltimos va hech 
qanday savollar bilan murojaat qilmay befarqlik bilan yuraveradilar. Eng og„ir 
holatlarda ularning o„z-o„zidan hosil bo„luvchi nutqlari yo„qolib qoladi. Qo„pol 
buzilishlar so„zlashuv nutqida namoyon bo„ladi. Afaziyaga chalinganlarga
berilgan savollarga o„sha savollarni exo tarzida takrorlash bilan juda oson javob 
beradilar. Eng og„ir holatlarda, garchi alohida so„zlarni yoki savoldagi qisqa 
iboralarni takrorlash ular uchun qiyinchilik tug„dirmasada, ularning barcha nutqiy 
faoliyati shu bilan tugaydi. Keng hamjli, biroq birmuncha yengil holatlarda 
afaziyaga chalinganlar savolning o„zida javobi shakllangan savollarning birinchi 
turiga oson javob qaytaradi, biroq o„zi mustaqil ravishda fikrini jamlab javob 
qaytarish lozim bo„lgan savollarga esa javob qaytara olmaydi. Bu kabi afaziyaga 
chalinganlar: 
Siz tushlik qildingizmi?,
- degan savolga 
Qildim, 
- deb javob qaytara 
oladi, biroq 
Tushlikka nima edingiz?
yoki 
Siz qachon kasal bo„lib qoldingiz?
kabi 
faol ravishda yangi nutqiy ifodani talab etuvchi savolga esa javob bera olmaydi. 
Faqatgina “peshona inaktivligining” engil formasidagina oxirgi savollarga javob 
berish mumkin bo„ladi, lekin bemorning nutqi qashshoq holatda bo„ladi.
O„zgarishlar takroriy nutqdagi kabi ko„rsatilayotgan predmetlarni nomlashda ham 
namoyon 
bo„ladi. 
Afaziyaga chalinganlar oddiy so„zlarni va qisqa 

---

46 
iboralarni qiyinchiliklarsiz takrorlaydi. Qator bo„g„inlar yoki so„zlarni takrorlashda
hech qanday nuqsonlar namoyon bo„lmasligi mumkin. Lekin eng og„ir holatlarda 
afaziyaga chalinganlar faqatgina oxirgi bo„g„inlar yoki so„zlarni exolalik ravishda 
takrorlaydi. Bunda bir muncha vaqtdan so„ng ularni takrorlash sekinlashadi va 
so„ngra umuman yo„qolib qoladi. Afaziyaga chalinganlarda bir so „z yoki iborani 
takrorlashdan boshqa so„z yoki iborani takrorlashga o„tish tobora qiyinlashib 
boruvchi patologik harakatsizlik namoyon bo„la boshlaydi. Taklif qilingan qator 
yaxshi mustahkamlangan “tabiiy qatordan” chetlashgan yoki u bilan to„qnashgan 
holatlarda so„zlarning ketma-ket qatorini takrorlashda keskin qiyinchiliklarga duch 
kelishi qiziq holatdir. Bu holatlarda masalan, hafta kunlarini teskari sanash 
haqidagi taklifga javoban afaziyaga chalinganlar taklif etilgan “nizoli qator”ni 
takrorlay boshlaydi, biroq shu zahotiyoq yaxshi mustahkamlangan “tabiiy” qatorga 
o„tib ketadi va 
dushanba – yakshanba – shanba
qatori o„rniga quyidagi qatorni 
gapira boshlaydi: 
dushanba – yakshanba – shanba – yakshanba – dushanba
va h.k.
Noodatiy va noto„g„ri iboralarni takrorlashda osonlik bilan odatiy va to„g„ri 
iboralarni aytishga o„tib ketish bilan bog„liq tajribalarda ham o„xshash holat 
yuzaga keladi. 
Samolyot juda sekin uchyapti
iborasi o„rniga 
Samolyot juda tez 
uchyapti
iborasini qo„llaydi. Bir iborani takrorlashdan ikkinchi iborani takrorlashga 
o„tishda esa afaziyaga chalinganlar beixtiyor ravishda birinchi iborani 
takrorlayveradi va bu ikki ibora bir-biridan farq qiladimi degan savolga: “