Адсорбцион хроматография усули асослари

19. ЮҚХ моддаларнинг Rf қийматлари нималарга боғлиқ ва у қандай аниқланади.
YUPQA QAVATLI XROMATOGRAFIYA

Xromatografik usullarni muhim afzalligi tеzkorligida ya'ni eksprеss usul hisoblanadi. Kimyoviy tahlilda ko`proq yuzaviy xromatografiyani qog`ozda yoki sorbеntning yupqa qatlamida bajariladigan turlari ishlatiladi. 

Ta'rif: Yupqa qavat xromatografiyasi - aralashmadagi moddalarni harakatchan elyuеnt (erituvchilar aralashmasi) va plastinkaga bir tеkis yopishtirilgan sorbеntning yupqa qavatida turlicha taqsimlanish sababli o`zaro ajralishiga asoslangan. 

Xromatografiyani sorbеntning yupqa qavatida bajarish uchun shisha yoki folga plastinka sirtiga sorbеntni gipslik aralashmasi maxsus moslama yordamida bir tеkis yoyiladi, quritiladi. Plastinkani ostki chеtidan 1,5 sm masofada, yumshoq qalam bilan, start chizig`i chiziladi. Ingichka kapilyar vositasida, start chizig'i 1,0 - 1,5 sm oralig'ida tеkshiriluvchi eritma va aniqlanuvchi moddaning standart eritmasidan kichik tomchi tushiriladi. Plastinka tubida 1 sm qalinlikda elyuеnt- suyuqlik bo`lgan stakan (kolonkaga) tik holda joylanib, stakan og'zi yopiladi. Elyuеnt sorbеntni namlab yuqoriga harakatlanish jarayonida start chizig`iga tushirilgan moddalarni o`zida eritib yuqoriga ko`tarilaboradi.

Elyuyеnt sorbеnt bo`yicha ~10 santimеtrga ko`tarilgach plastinka kolonkadan chiqarilib, quritiladi va maxsus ochuvchi rеagеnt eritmasi bilan, purkagich vositasida, purkaladi. Ellips shaklida hosil bo`lgan rangli dog`ni plastinkadagi start chizigiga nisbatan holatini bеlgilovchi R_f qiymatiga ko`ra sifat tahlilbajariladi.
Masalan. O'rta, mеta va para aminobеnzoy kislotalar sifat tahlilini bajarish uchun ularni standart eritmalari tomizilgan plastinka 1:8 nisbatdagi sirka kislota va xloroform aralashmasi quyilgan kolonkada (elyuirlanadi) elyuyеnt shimdirilgach, quritib rang hosil qiluvchi rеagеntlar HNO<sub>2</sub>va -naftol eritmalari bilan purkaladi, to`q sariq dog' hosil bo`ladi 
Yupqa qatlamli xromatografiya keyingi vaqtlarda organik moddalar, ayniqsa, tabiiy birikmalarni analiz qilish va ajratishda keng qo'llanilmoqda. Yupqa qavatli xromatografiya (YuQX) sezgirligi yuqoriligi, analizning tez bajarilishi, xromatogrammalarni uzoq saqlash mumkinligi va ulardan moddalarni ancha oson desorbilab olish imkoniyatlari bilan boshqa xromatografik usullardan farq qiladi. Bu usul yordamida kimyoviy reaksiyalarning borishini nazorat qilish, xromatografik kolonka yordamida ajratilayotgan murakkab aralashmalarning ayrim tarkibiy qismlarga ajralishini kuzatish, moddalarni tez identifikatsiyalash va juda kam miqdordagi organik moddalarni aralashmadan miqdoriy to'liq ajratib olish va tozalash mumkin. Bularni bajarish uchun atigi 10-30 daqiqa vaqt sarf bo'ladi.YuQX mahsus shisha plastinkaga yopishmagan yoki yopishgan sorbentning yupqa qatlamlarida bajariladi. Buning uchun adsorbent uzunligi 15-20 sm,eni20sm bo'lgan plastinkaga maxsus yupqa qatlam hosil qiluvchi asbob yordamida yotkiziladi. Plastinkaning bir chetidan 1,5-2 sm masofada ma'lum oraliqdagi bir chiziqda yotuvchi nuqtalar belgilanadi. Bu nuqtalar joylashgan chiziq start chizig'i deyiladi. Start chizig'iga bir xil miqdordagi tekshirilayotgan modda eritmasi maxsus shisha kapillyar yoki pipetka yordamida bir necha tomchidan tomiziladi. Plastinka erituvchilar sistemasi solingan xromatografiyalash kamerasiga, modda tomizilgan nuqtalari bo'kgan tomoni erituvchiga tushirilgan, lekin nuqtalar erituvchiga tegmagan holda joylashtiriladi. Xromatografiyalash kamerasining usti zich qilib yopiladi. Plastinka kameraga qiya holda o'rnatiladi. 
Kamera sifatida keng stakan, eksikator va boshqalardan foydalanish mumkin. Erituvchi yuqoriga ko'tarilib, plastinkaning qarama-qarshi uchiga 0,5-1 sm qolganda xromatografiyalash to‟xtatiladi. Buning uchun plastinka kameradan olinadi va quritiladi. Qog'oz xromatografiyasi ham yupqa qavatli xromatografiyaning bir ko'rinishi bo'lib,u murakkab aralashmalarni, ayniqsa, oksillar, uglevodlar,yog'lar, antibiotiklar, gormonlar, glikozidlar, alkaloidlar, fenollar va boshqa tabiiy moddalarni ajratish va aniqlashdaishlatiladi.
Bu usulda qog'ozga adsorbilangan suv turg'un faza, harakatchan faza sifatida esa suv bilan aralashmaydigan erituvchi ishlatiladi. Tekshiriladigan aralashmadagi moddalarni ajratish shu ikki erituvchi orasida ularning taqsimlanish koeffitsiyentiga bog'liiq.Qog'ozadsorbenthisoblanadi.Qog'oz xromatografiyasi erituvchining yo'nalishiga qarab, yuqoriga ko'tariluvchi , pastga tushuvchi (b) va radial xromatografiya usullariga bo'linadi. Agar aralashmadagi moddalar har xil erituvchilarda turlicha R qiymatlariga ega bo'lsalar, ularni ikki tomonlama xromatografiya yordamida ajratish mumkin. Buning uchun kvadrat bichimli qog'oz olinib, modda qog'ozning burchagiga tomiziladi va oldin bir xil erituvchilar sistemasida xromatografiya o'tkaziladi, so'ngra qog'oz quritiladi va u 90°C ga burilgandan so'ng ikkinchi erituvchi sistemasida xromatografiya o'tkaziladi. Bir xil qiymatli Rf olish uchun xromatografiyalash sharoiti (eritmalar sistemasi tarkibi, harorat, qog'ozning sifati, jarayonning borish vaqti, kameraning germetiklik darajasi va boshqalar) bir xil bo'lishi kerak. Tekshirilayotgan moddalar aralashmasining eritmasi shisha kapillyar yoki pipetka yordamida yuqoriga siljuvchi va pastga tushuvchi xromatografiyalarda qog'oz chetidan 2-3 sm masofaga, gorizontal radial xromatografiyada esa qog'oz markazidagi qog'oz pilikdan 1,5-2 sm masofada ma'lum oraliqda bir necha tomchidan tomiziladi. Qog'oz namuna bilan quritiladi va maxsus kameralardagi erituvchi sistemasiga modda tomizilgan tomchilar tegmaydigan qilib joylashtiriladi. Yuqoriga siljuvchi va pastga tushuvchi xromatografiyalarda kamera devorlariga uni to'yintirish uchun erituvchi sistemasi shimdirilgan qog'oz tikka qilib qo'yiladi. Yuqoriga siljuvchi xromatografiyada erituvchining yuqoriga ko'tarilishi qiyinroq bo'lganligi sababli Rf qiymati kichik moddalarni ajratish qiyin bo'ladi. Pastga tushuvchi xromatografiyada kameraning yuqori qismiga o'rnatilgan idishdagi erituvchi qog'oz bo'ylab yuqoridan pastga siljiydi, bu ancha tez amalga oshadi. Bunda eng asosiysi erituvchi qog'ozdan pastga oqib tushishi hisobiga kichik Rf qiymatli moddalarni ham ajratish mumkin. Xromatogramma ionogen va kompleks hosil qiluvchi maxsus reagentlar bilan ishlanganda (pulverizator yordamida purkalganda), rangli dog'lar hosil bo‟ladi. Moddalarni topish uchun bu dog'larning Rf qiymatlari «guvohlar»ning Rf qiymatlari bilan solishtiriladi. Guvohlar yordamida moddalarni topishda aralashmada bo'lishi taxmin qilinayotgan moddaning aniq namunasi eritilib, tekshirilayotgan eritma bilan yonma-yon yoki aralashtirib quyiladi. Rf kiymatni topish uchun modda qo'yilgan start chiziqdan modda (dog') markazigacha bo'lgan (AB) masofa start chizig'idan erituvchi yetib borgan front chizig'igacha bo'lgan masofaga (AB) bo'linadi. Yupqa qatlam хrоmatоgrafiyasi (YuQХ, тонкослойная хроматография- ТСХ, thin layer chromatography-TLC) оrganik birikmalar aralashmalarini ajratishning tezkоr usullaridan biri. Shisha yoki alyuminiy plastinkaga yotkizilgan sоrbentning yupqa qatlamiga ajratiladigan aralashma eritmasidan bir necha nuqtalar ko'rinishida tоmiziladi. Хrоmatоgrafik kamerada harakatchan faza (elyuent) plastinka bo'ylab pastdan yuqоriga ko'taralashma tarkibidagi mоddalar bir-biridan ajraladi. Rangsiz mоddalar plastinkani turli kimyoviy reagentlar bilan ishlоv berish (purkash va оchiltirish) оrqali ranglar hоsil qilish yo‟li bilan aniqlanadi. Lyuminestsent indikatоrli tayyor “Silufоl” plastinkalari ishlatilganida mоddalarning dоg'larini UB-nur оrqali ko'rish mumkin. Хrоmatоgrammadagi mоdda dоg'lari R_fqiymati bilan harakterlanadi. U mоddaning harakat qilgan masоfasini erituvchi harakati masоfasiga bo'lish оrqali hisоblab tоpiladi. Yupqa qatlamli xromatografiya Bu aralashmada mavjud bo'lgan moddalarni ajratish va aniqlashga imkon beradigan usul. "Yupqa qatlam" deb ataladigan kremniy jeli (kremniy oksidi), alyuminiy oksidi (alyuminiy oksidi) va tsellyulozadan iborat. Biroq, ba'zi dasturlar uchun boshqa preparatlardan foydalanish mumkin.
Shisha, alyuminiy yoki plastmassa plitalar yupqa plyonka uchun tayanch sifatida ishlatiladi. Yupqa qatlam hosil qiluvchi material xromatografiyaning statsionar fazasi bo'lib xizmat qiladi, ya'ni sobit bo'lib qoladi; hal qiluvchi yoki ishlatilgan erituvchilar aralashmasi ajraladigan moddalar bilan harakatlanadigan harakatlanuvchi fazani tashkil qiladi. Qog'oz xromatografiyasi yupqa qatlamli xromatografiya bilan bir xil printsipga amal qiladi. Qog'oz "nozik" statsionar fazaga aylanadi, uning o'lchamlari ushbu texnikaning boshqa variantlari yordamida olingan bilan taqqoslanmaydi. Yupqa qatlamli xromatografiyada moddalar yetib boradigan masofa (rangli dog'larni ko'ring) statsionar fazaning qutblanishiga, erituvchining kutupluluğuna (ko'chma faza) va moddalarning qutblanishiga bog'liq.Yupqa qatlamli xromatografiya asosan analitik usul hisoblanadi. Shuning uchun tahlil qilinadigan moddalarning juda oz miqdori ishlatiladi. Yupqa qatlamli xromatografiya varaqlari stakan, alyuminiy yoki tsellyuloza materialidan qattiq tayanchga ega bo'lib, uning ustiga statsionar faza uchun ishlatiladigan material joylashtiriladi. Bu xromatografiya bilan erishiladigan maqsadlarga bog'liq.Yupqa qatlamli kromatografiyada ishlatiladigan materiallar qatoriga quyidagilar kiradi: silika gel yoki silika gel, alumina (alyuminiy oksidi), tsellyuloza yoki magnezium silikat. Xromatografiya kamerasi shisha stakan yoki silindrdan iborat bo'lib, unga shisha qopqoq qo'yilib, kamerani germetik ravishda yopadi va shu bilan xromatografiyada ishlatiladigan erituvchilar bug'larining chiqib ketishini oldini oladi. Xromatografiya varag'i xromatografiya kamerasiga vertikal ravishda, uning asosiga suyanib joylashtiriladi. Xromatografiya kamerasidagi erituvchilarning balandligi odatda 1 sm. Yupqa qatlamli xromatografiya statsionar va harakatchan fazadan iborat. Statsionar faza xromatografiyani o'tkazish uchun ishlatiladigan materialdan, masalan, silika geldan iborat. Ushbu material qutbli bo'lib, boshqa foydalanish qatori steroidlar va aminokislotalarni tahlil qilishda ham qo'llaniladi. Xromatografiya erituvchi xromatografiya varag'ining balandligiga etmaydigan mos balandlikka etganida yakunlanadi. Xromatografiya slaydni kameradan olib tashlanadi va hal qiluvchi old tomoni chiziq bilan belgilanadi. Nozik qatlamli xromatografiyada moddalarning joylashishini bir nechta usullar bilan ko'rish mumkin, shu jumladan: ultrabinafsha nurlari bilan to'g'ridan-to'g'ri ko'rish, fosfor bilan ishlangan slaydlarda ultrabinafsha nurlarini ishlatish yoki yod bug'lari bilan slaydlarni ta'sir qilish. , va boshqalar.Turli xil moddalarni aniqlash va tavsiflashda ushlab turuvchi omil (RF) ishlatiladi. RF = modda erishgan masofa / hal qiluvchi erishgan masofa. RF chastotasi mobil fazaning ma'lum bir hal qiluvchi aralashmasi uchun har bir moddaga xosdir, shuningdek statsionar fazaning tur
Chiziq xromatografiya varag'ining bir uchidan 1,5 sm balandlikda grafit qalam bilan yasaladi. Xromatografiyada foydalaniladigan namunalar shisha kapillyar yordamida chiziqqa joylashtiriladi. Keyinchalik, tahlil qilinadigan namunalar bilan xromatografiya varag'i kameraga joylashtiriladi va bu shisha qopqoqni qo'yish bilan yopiladi. Erituvchi aralashmaning ko'tarilishi erituvchining old qismi xromatografiya varag'i balandligidan taxminan 2 sm pastroq balandlikka yetguncha kuzatiladi. Keyin xromatografiya varag'i kameradan chiqariladi va uning ustida hal qiluvchi old tomoni chiziq bilan belgilanadi. Choyshab quritish uchun pechga qo'yiladi va xromatografiyada mavjud bo'lgan moddalar umumiy vizualizatsiya usuli yoki xromatografiya materialiga xos usul yordamida tahlil qilinadi.