Қадими Шарқ ва Ғарб фалсафаси вужудга

93
Асосий қоидалар
Яралиш таълимоти инкор 
этилади (дунё доимий, у 
яралмайди, йўқолмайди)
Худо бор бўлиши мумкин, лекин унинг 
материянинг яратиши ҳақидаги фикри қабул 
қилинмайди (худо ва атрофдаги материал дунё 
биргаликда доимий)
Худо учун чекланган 
вазифалар имкониятлар 
тан олинган, энг 
асосийси материяга 
шакл бериш
Худо ҳамма нарсани 
ҳаракатлантиради деган 
фикр инкор қилинади
Ҳаракат-материянинг 
мустақил хусусияти ва унинг
ўзида мужассамланган деб 
исботлаш учун ҳаракат 
қилинган.
Детерменизм ғояси илгари 
сурилади (табиатдаги ҳамма 
нарса шартли ва зарурий)
Руҳнинг ўлмаслиги ғояси инкор қилинади, 
жисм ўлгач, руҳ ҳам ўлади, лекин жамоа онги-
бутун одамзод онги ўлмас, унинг бўлаги 
сифатида алоҳида одамнинг руҳи ўлмас
Ҳақиқатнинг икки томони ғояси 
илгари сурилган, яъни фалсафа ва 
диний ҳақиқат алоҳида, диндаги 
ҳақиқат фалсафада ҳақиқат 
бўлмаслиги мумкин ва аксинча

---

94
Сўфизм фалсафаси
Мўътадил сўфизм
Ашаддий сўфизм
Гностик (ориф)нинг асосий вазифаси 
олий мақсадга эришиш – ҳақиқатни 
билишдан иборат. Бу мақсадга
ўзини ўзи такомиллаштириш ва
ўзини ўзи билиш йўли билан 
эришилади. Ўз моҳиятини билиш 
жараёнида инсон ўзида илоҳий 
унсурлар мавжудлигини, Аллоҳни
билишнинг бирдан-бир тўғри
усули ўзини ўзи билиш, 
яъни ўзликни англаш
эканинини тушуна бошлайди. 
Ҳақиқат (Аллоҳ) ва табиатни 
бир деб қарайдилар. Табиат илоҳий 
эмансипация оқибатидир.
Инсон бу эмансипация занжирида 
охирги бўғинни эгаллайди. 
У нафақат Ҳақиқат (Аллоҳ)ни 
билиш даражасига етади, балки 
ўзи ҳам Ҳақиқат – «Аллоҳ»га 
айланади. Сўфийликнинг бу тариқати 
вакиллари яширин, сирли 
нарсаларни билишни афзал 
кўриб, шариат ақидалари ва 
меъёрларини тан олмаганлар. 
Сўфизм Аллоҳни табиат
билан узвий деб қарайди. 
Уни инсонни қуршаган 
ташқи дунёда, мавжуд
ҳар бир нарса билан 
тенглаштиради, 
уларда Аллоҳнинг 
сиймоси, моҳиятини
кўриб, табиат, атроф 
муҳит сари, унинг 
сирларини очиш томон,
бу яширин ҳодисаларнинг
ҳар бирида илоҳий 
ҳақиқат белгиси, 
моҳиятини топиш
ва билиш мақсадида 
муайян қадам ташлайди

---