Қадария, жабария, муржиия ва мушаббиҳа оқимлари Режа

Маъноси: Ҳар қанча истасангиз ҳам хотинларингиз ўртасида адолатли (ҳаммасига бир хил муносабатда) бўла олмайсиз... («Нисо» сураси, 129-оят).
...      
Маъноси: Агар (эътирозингизда) ростгўй бўлсангиз, ана у нарсаларни номлари билан Менга айтиб берингиз! («Бақара» сураси, 31-оят).
         
Маъноси: “Болдирлар очиладиган” (ишлар мушкуллашадиган) ва сажда қилишга чорланишганда, (саждага) кучлари етмай қоладиган кунни (қиёматни эсланг) («Қалам» сураси, 42-оят).
Абул Муин Насафий «Баҳр ал-калом» асарида жабарийларга қарши турган ҳолда юқоридаги оятларни қуйидагича шарҳлайди: «Бақара» сурасининг 31-оятидан мурод, Аллоҳ бу ерда фаришталарнинг Одам Атонинг аслини билишликда ожиз эканларини таъкидлаган. Шунингдек, «Қалам» сураси, 42-оятдан мурод, аслида кофирлар бу дунёда Аллоҳга сажда қилишга буюрилган эдилар. Улар бу дунёда сажда қилмаганлари туфайли охиратда ҳам сажда қилиш қўлларидан келмайди.
Жабарийлар қадарийларнинг тубдан акси ҳисобланган. Бу таълимот бандада ҳеч қандай ирода эркинлиги мавжуд эмас, деган эътиқоди билан инсонда умидсизлик, тушкинлик, бепарволик кайфиятини шакллантирган.
Жабарийлар ҳам бошқа таълимотлар сингари турли оқимларга бўлиниб кетган. Уларга жаҳмия, нажжория ва заррория каби оқимларни мисол келтириш мумкин.
Нажжория оқими Ҳусайн ибн Муҳаммад Нажжор (ваф. 220 й.) номи билан боғлиқ. Унинг асосий ғоялари муътазилия таълимотига мос келади. У бандалардаги ирода эркинлигини мавжуд деб билган. Аллоҳни қиёматда кўз орқали эмас, қалб кўзи билан кўриш мумкин, деган ақидани илгари сурган. Аллоҳнинг калом сифатини «муҳдас» (содир, ҳодис бўлган) деб таъкидлаган.
Нажжория таълимоти, Аллоҳнинг каломи ўқилса «араз» (ўзи қойим бўла олмай бошқа нарсанинг мавжудлигига муҳтож нарса), ёзилса «жисм» («араз» билан «аъён»дан пайдо бўлган нарса), – деган ақида билан муътазилия таълимотидан ажралиб турган. Нажжория таълимоти вакиллари мотуридия таълимоти каби, имон фақат қалб билан тасдиқ қилишдан иборат, деб таъкидлаганлар.
Заррория таълимоти Заррор ибн Амр ва Ҳафс ал-Фард номли олимлар билан боғлиқ. Улар Аллоҳнинг сифатлари масаласида муаттилалар (муътазилийларнинг бошқа номи) билан бирдир. Улар жабария таълимотидан фарқли ўлароқ, Аллоҳнинг «олим», «холиқ» сифатларини мавжуд деб биладилар. Уларнинг таълимотига кўра, Аллоҳ «араз»ни «жисм»га, «жисм»ни «араз»га айлантириши мумкин.
Жаҳмия таълимотига асли термизлик бўлган Абу Миҳраз Жаҳм ибн Сафвон Росибий асос солган. У Аллоҳнинг азалий сифатларини тубдан инкор қилишда муътазилия таълимоти ақидасини қўллаб-қувватлаган. Шу билан бир қаторда у ўз таълимотига қуйидаги қўшимчаларни киритган:
– Аллоҳни махлуқотларда мавжуд сифатлар билан сифатлаш Холиқ билан махлуқни бир-бирига ўхшатишдир. Жаҳмийлар бу ақидаси билан муътазилийлар каби мушаббиҳаларга қарши турган;
– Аллоҳнинг илми яратган нарсаларига қараб янгиланиб боради. Бу эса, Аллоҳ зотига нисбатан «ҳудус»ни (ўзгариб туриш, янгиланиб бориш) исбот қилишдир. Аҳли сунна вал жамоа таълимоти вакиллари бунга қарши турган;
– жаннат аҳли ҳам, дўзах аҳли ҳам тегишли мукофот ёки жазони олиб бўлгач йўқ қилиб юборилади;
– маърифатга асосланган имон тилдаги куфр лафзи билан чиқиб кетмайди.
Бу таълимот Жаҳм ибн Сафвон вафотидан сўнг унинг номи билан атала бошланди. Жаҳм ибн Сафвон умавийлар ҳокими Наср ибн Сайёр буйруғига асосан, Салам ибн Аҳваз Мозиний томонидан 745 йил қатл қилинган.