Adabiyotshunoslik kafedrasi

Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romani. Ma’lumki, Ch.Aytmatov qissalari bilan dunyoga mashhur bo‘ldi. Adabiyot sohasidagi katta halqaro mukofotlarga sazovor bo‘ldi. Yozuvchi keyinroq hajman kattaroq bo‘lgan roman janrida ham qalamini sinab ko‘rdi. Bu janrda yaratilgan asarlar ham yozuvchiga katta shuhrat keltirdi. Demak, yozuvchiga badiiy janrlar bir vosita xolos. Eng asosiy gap uning ifoda qilish uslubi bilan bog‘liqdir. Ch.Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” nomli romani 80-yillarning boshlarida yozildi. Bu davrda ijtimoiy hayotimizda turg‘unlik davri hukm surmoqda edi. Adib shu tuzumga o‘z e’tirozlarini mazkur romanida ifoda etgan. Roman ko‘p planli asar bo‘lib, bir nechta syujet yo‘nalishlariga ega. Bu syujet liniyalaridan asosan uchtasi asarning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. Asar qahramonlari oddiy mehnatkash kishilarning vakillari. Ular poyezd yo‘lidagi bir bekatning xizmatchilari. Poyezdlar G‘arbdan Sharqqa, Sharqdan G‘arbga o‘tib turadigan “Bo‘ronli” degan bekatdagi to‘rt-besh xizmatchilarning qismati orqali adib, juda katta hayotiy muammolarni ko‘tarib chiqadi. Keksa xizmatchi Qozongapni dafn qilish marosimi bilan bog‘liq voqealar tasviri asarning asosiy syujet liniyasidir. Marhumning do‘sti Edigey Qozongapni ajdodlar qabristoni bo‘lgan “Ona Bayit”ga dafn etish uchun xarakat qiladi. U sovxozdan traktor so‘rab oladi. Lekin bu qabriston kosmodrom chegarasida bo‘lib tikonli simlar bilan o‘rab olingan edi. Har xil rasmiy doiralar va harbiylar marhumni ajdodlar qabristoniga dafn etishga ruxsat bermaydi. Edigey ularni manqurtlar deb ataydi. Oxiri Qozongapni boshqa joyga dafn qilishga majbur bo‘ladi. Edigey ana shu dafn marosimida boshidan o‘tgan barcha voqealarni eslaydi. Bu qariyb bir asrlik tarix edi. Shuning uchun asar nomi “Asrga tatigulik kun” deb atalgan. Bunda qozoq xalqining juda ko‘p asrlik tarixiga ham e’tibor qaratiladi. Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi yillarda ijtimoiy hayotda bo‘lib o‘tgan turli voqealar asarda o‘z badiiy in’ikosini topgan. Qozongapning o‘g‘li Sobitjon hozirgi zamon manqurtlaridan, u otasini ko‘mishga ham yuzaki qaraydi. Bekat atrofidagi to‘g‘ri kelgan joyga ko‘mish kerak, deydi. Kosmodromda xizmat qilgan qozoq leytenanti ham manqurt. U marhumni qabristonga ko‘mishga ruxsat bermaydi. Ana shunda Edegeyninng ko‘nglida yashirinib yotgan haqiqiy odamiylik, oliyjanoblik butun ulug‘vorligi bilan namoyon bo‘ladi. Shu voqealar davomida ona xalqi tarixidan, uning yaxshi an’analaridan ayrilish chin insoniylikni yo‘qotish bilan barobar ekanligi yaqqol ochiladi. Adib manqurt haqidagi rivoyat tasviri orqali xalq tarixidan, urf- odatlaridan uzilishning dahshatini butun fojeasi bilan ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ladi.

Asarda insoniyatning kelajagi ham fantastik syujet yo‘nalishida beriladi. “Paretet” kosmos kemalarining boshqa olam bilan aloqasi, o‘sha planetadagi hayot haqidagi fikrlar Yer planetasining kelajagiga to‘g‘ri keladi. Hamma bir tilda gaplashadi. Kishilarning bo‘ylari 230-250 sm, rangi qora mag‘iz.

Ko‘pgina hayvon turlari yo‘qolib borayotganligi asarda Qoranor obrazi orqali berilgan. Stalin davri repressiyasi Abutolib singari vatanparvar kishilarni yo‘q qilib yuborgani ham ta’sirli qilib berilgan. Bu roman ham unga katta muvaffaqqiyat keltirdi.