Adabiyotshunoslik kafedrasi

40-60 yillar turk adabiyoti Ikkinchi jahon urushi arafasi va urush davrida turk poeziyasida milliy shovinistik ruhdagi she’rlar ko‘paya boshladi. Chunki Turkiya dastlab fashistlar Germaniyasi bilan ittifoq bo‘lib, boshqa davlatlarga qarshi urush olib bordi. Shuning uchun turk adabiyotida ham milliy shovinistik xarakterdagi asarlar yetakchilik qildi. 1944 yil Turkiya fashistlar Germaniyasi bilan aloqani uzib, unga qarshi kurashayotgan davlatlar tarafiga o‘tdi. Keyin Turk adabiyotida antifashist yozuvchilar paydo bo‘ldi. Sabaxittin Ali xuddi shunday antifashist yozuvchilardan biri edi. Uning «Ichimizdagi iblis» nomli romanida fashistlarning oliy irq haqidagi g‘oyalari qattiq tanqid qilingan. Ma’lumki, bunday g‘oyalar Turkiyada ham keng tarqalgan edi. Ular Gitlerning oliy irq haqidagi g‘oyalarini Turkiyaga ham tadbiq qilmoqchi bo‘ldilar. Turk millatini boshqa millatlardan yuqori qo‘yib, kuchli jamiyat qurish uchun kurash olib bordilar. Sabaxittin Alining «Ichimizdagi iblis» romani mana shu voqealar haqida hikoya qiladi. Asarda ikki turk oilasining faoliyati tasvirlangan: biri Istambul shahrida yashovchi Emina xola oilasi bo‘lsa, ikkinchisi qishloqda yashovchi bir turk oilasi edi. Yozuvchi bu ikki oila faoliyati orqali butun turk xalqining bu davrdagi hayotini, ruhiy dunyosini ko‘rsatib berdi. Sabaxittin Ali bu kitobdan tashqari «Tog‘lar shamoli» nomli she’riy to‘plamini, uchta hikoyalar to‘plamini («Tegirmon», «Arava», «Tovush») «Kuyujakalik Yusuf» kabi romanlarini ham yozgan. Urush davri turk poeziyasida ham antifashistik g‘oyalar aks ettirilgan she’rlar ko‘p yozilgan bo‘lib, ular to hozirgi davrgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

Urushdan keyingi yillarda turk adabiyotida vatanparvarlik, xalqparvarlik motivlari ko‘proq o‘rin egalladi. Endi adabiyotning asosiy tasvirlash obyekti ishchilar, dehqonlar, hunarmandlar hayoti bo‘lib qoldi. Mahmud Maqolning «Qishloq o‘qituvchisining maktublari», «Bizning qishloq» kabi romanlarida shahardan qishloqqa borib ishlagan ziyolilar obrazi yaratildi. Ana shu mavzu Yashar Kamolning «Temirchi», Urxun Xoncherli o‘g‘lining «Qorong‘u dunyo», Fakir Boyqurtning «Ilonlar o‘chi» kabi romanlarida ham yoritilgan.

Milliy ozodlik harakati aks ettirilgan asarlardan biri sifatida Nozim Hikmatning «Ozodlik kurashi haqida doston» asarini ko‘rsatish mumkin. Bu asar turmada yozilgan bo‘lib, unda turk xalqining erki va ozodligi uchun kurashayotgan kishilar obrazi yoritilgan. Ma’lumki, Nozim Hikmat(1902-1963) dunyoga mashhur shoir va jamoat arbobidir. U o‘z xalqining erk va ozodligi uchun kurash olib bordi. Shu bois umrining 17 yilini qamoqxonalarda o‘tkazdi, o‘z vatanidan uzoqda, musofirlikda yashadi. N.Hikmat turk adabiyotida katta o‘zgarishlar yasagan shoir. Uning sarbast va erkin vazndagi she’rlari XX asr o‘zbek she’riyatining yuksalishiga ham katta hissa bo‘lib qo‘shildi. N.Hikmatning «65lar», «Inson manzaralari» she’riy asarlari, «Surur» romani, «Bir sevgi afsonasi», «Turkiya haqida hikoya», «Unutilgan odam», «Domakl qilichi» singari dramatik asarlari o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. Nozim Hikmatning she’riyati asosan sarbast vaznida bo‘lib, u ko‘pgina shoirlarga ijodiy maktab vazifasini o‘tadi. Bu she’riyat haqida shoirning vatandoshi Sadri Ertem shunday deydi: «Uning misralari erkinlikdan boshqa qonunlarni bilmaydilar. Uning she’rlaridagi harflargina emas, hatto har bir nuqta ham elektr qo‘ng‘irog‘i tugmasidek ovoz chiqaradi. Til sohasida esa N.Hikmat hech kim qilolmagan ishni qildi. U poeziya tilini demokratlashtirish shiorini olg‘a surgan shoirdir. N.Hikmat-yangilikning mujassam timsoli demakdir».

Haqiqatdan ham, shoirning ijodidagi yangiliklar keyinchalik ko‘pgina ijodkorlarga ilg‘or an’anaga aylandi. Bu an’ananing nafaqat turkiy xalqlar adabiyotiga, balki rus she’riyatiga ham ta’siri katta bo‘lganini adabiyotshunos olimlar ta’kidlamoqda. Nozim Hikmatning milliy ozodlik haqidagi ijodi an’analarini talantli turk shoirlari Kamol Tohir, Salim Xo‘jag‘iyoz singarilar davom ettirdilar.

Ijtimoiy hayotda demokratiya uchun kurashning faollashuvi dramaturgiya janrining rivojlanishiga ham ta’sir qildi. 60-yillardan boshlab Altan Chetin, Rafik Erdo‘ran, Aziz Nesin kabi yozuvchilarning bir qancha pyesalari e’lon qilindi. Ayniqsa, Xoldun Tunarning «Shobon vatan himoyachisi», «Keshanlik Ali haqida qissa» kabi dramalari katta shuhrat qozondi. Bu asarlarda G‘arb va Sharq adabiyoti an’analari uyg‘unlashib ketgan edi.