Adabiyoti universiteti

Ko‘chma.  1. Biror joyning o‘rtaroq qismidan, orasidan tikkalab yo‘l olmoq, 

yo‘nalmoq.  

2.  bemahal  mo‘ralab  turganidan  xijolat  bo‘lib,  tolzorni  kesib,  orqasiga 

qaytdi.  S.  Ahmad,  Hukm.  Bular  jangchilar  shag‘al  to‘kilgan  katta  yo‘lni  kesib 

o‘tib,  adirga  tomon  chiqib  ketayotganda,  botayotgan  kuyoshning  horg‘in  nuri 

ro‘paradagi qorli tog‘ cho‘qqisini. bir lahza qizartirdi-da, so‘ndi.  

3. Badanga  (uning  biror  a’zosiga)  qattiq  ta’sirini  o‘tkazmoq  (asosan, sovuq 

haqida).  Kuchli  izg‘irin  quloqlarni  kesadi,  sovuqdan  oyoqlarning  barmoqlari 

uvushadi. Oybek, Tanlangan asarlar. 

---

74 

 

 Ko‘chma  Oraga  luqma  tashlab,  gapni  bo‘lmoq,  to‘xtatmoq.  Yo‘lchi  hali 

gapini  bitirmagan  edi,  Mirzakarimboy  uni  kesdi:  -Bir  terining  ichida  kuy  necha 

ozib, necha marta semiradi, — dedi salmoqlanib boy. Oybek, Tanlangan asarlar. 

2. s.t. Belgilamoq (mas., narxni). 

3. s. t. Jazoga hukm qilmoq- Sud o‘g‘rini besh yilga kesdi.  

Ko‘chma  Pasaytirmoq,  qaytarmoq,  yo‘q  qilmoq.    Kun  misday  qizib  ketgan,  faqat 

adir  va  soylardan  kelgan  shabada  kunning  taftini  kesib,  odamlarga  orom  berib 

turmoqda.  H.Nazir,  So‘nmas  chaqmoqlar.  Achchiqni  achchiq  kesadi  degandek, 

dadasining bu so‘zlari tashqaridagi sovuqni kesdi shekilli, Suvonjon eshikni kuch 

bilan ochib, o‘zini bo‘ronning quchog‘iga otdi. S. Anorboev, Oqsoy. 

Demak,  kesmoq  fe’li  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  faqat  bir  ma’noli  emas, 

polisemantik  so‘z  sifatida  qo‘llaniladi.  Undagi  “biror  joyi  biror  tig‘li  narsa  bilan 

tilmoq”  ma’nosi  boshqa  semalar  hosil  bo‘lishiga  sabab  bo‘lgan.  “Kesmoq” 

fe’lining  semantik  tarkibida  “tezlik”  semasi  ham  mavjud.  Aynan  mana  shu  sema 

asosida  bu  fe’lning  ko‘chma  ma’nolari  hosil  qilingan.  Ya’ni  bu  sema  “kesmoq” 

fe’lining hosila ma’nolari nutqda paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan.  

“Qisasi  Rabg‘uziy”  asarida  qo‘llangan  sema,  ya’ni  kesmoq  fe’lining  

“uzmoq”  ma’nosi    bugun  o‘zbek  tilining  shevalarida  xuddi  shu  ma’noda 

qo‘llaniladi.  Demak,  “kesmoq”  fe’li  “Qisasi  Rabg‘uziy”  asarida  ham  hozirgi 

o‘zbek  adabiy  tilida  ham  fe’l  so‘z  turkumi  doirasida  polisemantiklik  hosil  qila 

0ladigan  leksemalardan  biri  hisoblanadi.  Uning  polisemantiklik  xususiyati  adabiy 

til uchun ham, oddiy so‘zlashuv uslubi uchun ham ahamiyatlidir.  

Asarda polisemantik so‘z sifatida uchragan yan biri bu “kechmoq” fe’lidir.   

“Qisasi  Rabg‘uziy”  yodgorligida  bu  so‘z  asosiy  ma’nosidan  tashqari  “o‘tmoq” 

ma’nosini  berish  uchun  qo‘llanilgan.  bu  fe’lning  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilidagi 

ma’nolariga  e’tiborni  qaratamiz.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  bu  fe’l  quyidagi 

ma’nolarni beradi va o‘zbek tilining izohli lug‘atida quyidagicha izohlanadi: