15
1 - bob. Ertaklarda “sehrli” raqamlar.
1.1. O’zbek xalq ertaklaridagi an’anaviy uchliklar.
Xalqimizning qadimiy udumlariga ahamiyat bersak, “yer qoidasi uch,
uchdan keyin puch”. “oting bir qoqilmasin, bir qoqilsa uch martagacha boradi”
degan iboralarni uchratamiz. Ilgarilari nikoh to‟ylarida kelin-kuyov gulxan atrofida
uch marta aylantirilardi. Turmushda uchlik o‟ziga xos “qoida”ga aylanib
qolgandek ko‟rinadi, undan hatto hozir ham foydalaniladi. Masalan, qo‟lni uch
marta yuvish, choyni uch marta qaytarish.
Respublikamizning geografik xaritasiga nazar tashlasak, Uchquduq,
Uchqo‟rg‟on, Uchtegirmon, Uchqir, Uchtom, Uchuy kabi joy nomlari ko‟pligiga
amin bo‟lamiz. Buning ustiga “Uch og‟ayni botirlar”, “Uch o‟rtoq”, “Uch
yolg‟ondan qirq yolg‟on”, “Uch nasihat” kabi ertaklarning nomlari ham ana shu
“sehrli raqam” bilan aloqador. Shuningdek, o‟zbek xalq dostonlarini yoki
ertaklarimizni varaqlasangiz, uch og‟a-ini botirlar, uch opa-singil, uch o‟rtoq, uch
shart, uch yo‟l, uch to‟siq, uch savol, uch boshli ajdarho, uch sinov, uch kunlik
muhlat, uch jang, uch vazifa, uch ko‟makchi, uch dev, uch ot kabi motiv va
an‟analarda ham “uch” raqami ishtirok etganini ko‟ramiz.
Ertaklarimizda muayyan tilsim yoki sehrli qasrlar bilan bog‟liq uchliklar
juda serob: uch marta ta‟zim qilish, uch marta salom berish, vafodor otning uch
marta kishnashi, ga‟royib xislatli cholni uch marta chaqirish kabi motivlar uch
marta takrorlanadi. Xususan, “Bulbuligo‟yo” ertagida tasvirlanishicha, shahzoda
yog‟och otning qulog‟ini uch marta burab qo‟ysa, u sirli g‟orning og‟ziga borib
qoladi. Yoki “Qorasochxon” ertagida malikaning kanizagi tepalik ortidagi katta
gulning atrofini uch marta aylanib, ko‟zdan g‟oyib bo‟ladi. “Oltin baliq” ertagining
qahramoni bilan xayrlashayotgan baliq qiyofasidagi sirli yigit suv ostiga
tushayotib, “Mabodo kerak bo‟lib qolsam, ko‟k dengiz qirg‟og‟iga borib, uch
marta chaqirsang, darhol xizmatingga hozir bo‟laman”, deydi.
“Uch” raqami o‟zbek xalq ertaklarining kompozitsiyasini belgilovchi muhim
badiiy elementlardan biridir. Deylik, “Uch og‟ayni botirlar” ertagining strukturasi
16
an‟anaviy uchlikka asoslangan. Cholning uch o‟g‟li, uch nasihat, uch kecha yo‟l
yurish, kechani uchga bo‟lib poyloqchilik qilish, uch qiz, uch sinov kabi uchliklar
ertakni boshdan-oyoq o‟ziga bo‟ysundirib olgan. Shuning uchun an‟anaviy uchlik
ertak poetik strukturasining muhim komponentlaridan biri hisoblanadi. Taniqli
folklorshunoslar A. I. Nikiforov va V. Y. Propp ham an‟anaviy uchlikning sirini
topish zarurligini qayd qiladilar
10
. E. B. Taylor, F. N. Blexer, A. I. Borodin, O. A.
Davidova, A. T. Xrolenkolar qadimgi qabilalarda sanoq sistemasi uchta raqamdan
iborat bo‟lgan, uch oxirgi son vazifasini bajargan deb hisoblashadi
11
. V. G.
Bogorazning yozishicha, “Uchlik qadimgi sanoq sistemasining oxirgi va uni
beshlik hisob-kitob usulidan ajratib turuvchi raqamdir. Unga alohida e‟tiqod
qo‟yilishining boisi ham shunda”.
A. I. Nikiforov, O. M. Kosven, V. Y. Propplar ham shu gipotezani
quvvatlaydilar
12
.
V. N. Anikin va K. Imomovlarning yozishlaricha, “Uch soni ibtidoiy odam
xayolida baxtsizlik keltiradigan son sifatida o‟rnashgan edi”
13
. Ammo ibtidoiy
odamlar tasavvurida uch raqami baxtsizlik ramzi sifatida tushunilganligi biron-bir
dalil bilan isbotlanmagan.
Qadimgi mifologik tasavvur va rituallar semantikasi tadqiqotchilarning
fikricha, folklor hamda marosimlarda uch raqamiga alohida e‟tibor berilishiga
sabab, uch olamning vertikal tuzilishi, ya‟ni kosmosning trixotomik strukturasi
haqidagi qadimiy mifologik tasavvurlardir. V. V. Ivanov va V. N. Toporovlar
qadimgi slavyanlarning diniy mifologik sistemasida uch raqamining semantik asosi
olamining vertikaliga uchga bo‟linishiga bog‟liqligini isbotlab berishgan.
10
Пропп В. Я. Фольклор и действительность. Москва. 1976. С. 96.
11
Бородин А. И. Число и мистика. Донецк. 1975. С. 91; Давидова О. А. Числительные в
русских пословицах и поговорках. Курск. 1978; Хроленко А. Т. Поетическая фразеология
русской народной лирической песни. Воронеж. 1981. С. 130-131.
12
Пропп В. Я. Фольклор и действительность. Москва. 1976. С. 96.
13
K. Imomov. O‟zbek xalq prozasi. Toshkent. 1981. 20-bet.
17
Uch raqamining mifologik tasavvurlar bilan bog‟liqligini kosmik modelning
trixotomik strukturasi evolyutsiyasi misolida B. G. Ogibenin va N. L.
Jukovskayalar ham isbotlashgan
14
. Ularning fikricha, folklor asarlari, mifologik va
ritual tekstlardagi uchlik an‟anasining asosi arxaik mifologiyada olamning
vertikaliga uchga bo‟linishi haqidagi tasavvurga bog‟lanadi. Yer yuzidagi ko‟pgina
elatlar qachonlardir faqat uchgacha sanashni bilishgan, xolos.
Demak, uchlik sanoq sistemasi mif va folklorda, marosim va udumlarimizda
uch raqamining semantik modellar sistemasi shakllanishiga ma‟lum ta‟sir
o‟tkazgan. Ammo ertaklardagi uchlik motivlarining poetik xususiyatlari bu “sehrli”
raqam genezisi olamning trixotomik strukturasiga bog‟liqligini ko‟rsatadi. O‟zbek
xalq ertaklaridagi uchlik bilan bog‟liq motivlar genezisini o‟rganish, bu raqam
an‟anasining asosini olamning mifologik qiyofasi haqidagi tasavvurlarga
bog‟laydi. An‟anaviy uchlikning genezisi qadimgi odam dunyoqarashi bilan
bog‟liqligi ertaklarda keng tarqalgan an‟anaviy uch yo‟l motivi, uch boshli obrazlar
va syujet elementlarining uch marta takrorlanishi kabi magik uchlik bilan bog‟liq
murakkab semantik konstruksiyalar tahlilida aniq ko‟zga tashlanadi.
14
Жуковская Н. Л. Формы проявления культа природи в пантионе и ритуалах ламаизма.
Религия и мифология народов Восточной и Южной Азии. Москва. 1980. С. 113.
