. Lekin adabiy tanqidning
boshqa janrlariga nisbatan adabiy sharhning mazmuni, mohiyati keskin o‘zgardi.
Zamonaviy sharhlovchi vazifasining mushkulligi shundaki, u jahon adabiyotidagi,
aniqrog‘i, dunyodagi eng rivojlangan adabiyotlardagi holatni yaxshi bilmog‘i,
ilg‘or tamoyillardan xabardor bo‘lmog‘i, insonni mukammal tasvirlayotgan
san’atkorlarning izlanishlarini ziyraklik bilan kuzatib bormog‘i, nihoyat,
jahondagi ilg‘or adabiyotlar tarixidan xabardor bo‘lmog‘i lozim. To‘g‘ri,
adabiy shahri hamma adabiyotshunos, tanqidchi yozaverishi mumkin. Lekin
donishmand, bilag‘on tanqidchi, adabiyotshunos sharhida ostki oqim, yashirin
ma’no sezilib turadi. Bunday sharhlar zamonlar o‘tishi bilan eskirmaydi,
ulardagi ichki mazmun, badiiy ijod qonuniyatlari xususidagi fikrlar hamisha
kitobxon diqqatini jalb etib boradi. Ozod Sharafiddinovning «Yillar va yo‘llar»
asarini ilmiy-nazariy sharh desa bo‘ladi. Sharh 1977 yilda-turg‘unlik muhitida
yozilgan. Lekin unda Cho‘lpon, Usmon Nosir haqidagi haq gaplar aytilgan.
Munaqqid Uyg‘unning «Brigadir Karim», «Gulasal», «Nazir otaning g‘azabi»
she’rlari mashhur bo‘lganini aytadi-yu, kitobxon diqqatini shorining fasllar
go‘zalligini jo‘shib quyilgan she’rlariga jalb qiladi.
M.Qo‘shjonov o‘z sharhida Ro‘zimat Otayev, Emin Usmonov, X.Shayxov
qissalaridagi muhim nuqtalarga diqqatni tortadi, Rustam Rahmonovning «Ishonch»,
«Kelin» qissalarini qattiq tanqid qiladi. Romanlar sharhiga kirishar ekan.
M.Qo‘shjonov talabchanlik, izchil ilmiy mantiqqa rioya qiladi: I.Sodiqovning
«Farg‘ona zulmat qo‘ynida» romanining badiiy yaroqsizligini isbotlaydi:
«Degrez o‘g‘li» romaniga yozilgan taqrizlar haqidagi gapni Mirmuhsining bu
asari xususidagi mulohazalarga buradi, hamma gap nishabini mana bu xulosa-
fikrni aytishga yo‘naltiradi: «natijada, asar to‘qimasida ortiqchalik, izchil
kompozitsiyaga «sig‘maydigan» material paydo bo‘ladi. Xo‘sh, nima sababli asarda
kompozitsion xalqoblik paydo bo‘ldi? Yozuvchi romani yozishga kirishadi-yu,
aytadigan gapini, ma’noni, konsepsiyani izchil belgilamaydi. Asarda gap gapga
ulanib ketaveradi: kitobxon bu gapxonlikdan izchil ma’no chiqara olmaydi.
Ustiga ustak qahramonning qiyofasi, maqsadi ko‘zga tashlanmaydi».
«Degrez o‘g‘li» day bo‘sh asarning bosilishi, muhimi, bunday xom
asarning tanqidchilar tomonidan maqtalganidan xayratlangan. M.Qo‘shjonov
«G‘oliblar» (Sh.Rashidov) romanining qator fazilatlarini sanaydi, yozuvchi
mahoratiga doir «kuzatishlarini» bayon etadi. M.Qo‘shjonvoning ushbu sharhida
deyarli barcha o‘zbek ziyolilariga xos shukronalik tuyg‘usi, nurli cho‘qqilarga
mahliyo bo‘lib, ertangi ekologik xavflarni sezmaslik, iqtisodiy o‘pirilishlar ro‘y
berishini anglamaslik ma’lum bo‘ladi: «Men keyingi ikki-uch yil ichida boshqa
yozuvchilar singari respublikamizning ko‘p joylarida bo‘lib, qilinayotgan ulug‘vor
ishlarni guvohi bo‘ldim. Tasavvur qilish mumkini, bundan 50-60 yil oldin
Amudaryoning ikki joyidan to‘g‘on tushadi, katta elektrostansiyalar quriladi,
shu daryoning suvi 132 metr balandlikka ko‘tarilib «ters» oqiziladi, Qarshi
cho‘lida butun bir oblasta teng keladigan ekin maydoni paydo bo‘ladi, Chorvoqda
balandligi 118 metrlik to‘g‘ri va katta elektrostansiya quriladi, O‘zbekiston tilla
koniga aylanadi, butun mamlakatga yonilg‘i beradi, nihoyat, faqat o‘z tarixi bilan
dong chiqprib, dunyo miqyosida ma’lum bir sezilarli mavqeiga ega bo‘lmagan
bu o‘lka yiliga besh million tonna paxta beradi, deyishsa kim ishonar edi? Bular
ulug‘ ishlarning eng yiriklari va eng ma’lumlari» (47-bet). M.Qo‘shjonov
haqiqiy olim, dono inson sifatida o‘zbek istiqlol adabiyotshunosligi va
tanqidchiligiga hissa qo‘щmoqda.
U.Normatovning «Izlanishlar qanday kechayotir va baholanayotir»,
«Adabiy tanqid – ijtimoiy faoliyat», S.Mamajonovning «Ilmiy teranlik»,
M.Qo‘shjonovning «Barkamol birlik, milliy kolorit, internatsioanl ruh»
sharhlarida nasr, adabiy tanqid, adabiy aloqalar masalalari qalamga olinadi.
Mazkur sharhlarda yutuq va kamchiliklar aytiladi, lekin umumlashma keng
xulosalar chiqarilmaydi. Mazkur maqolalar turg‘unlik davri bilan qayta qurish
davri oralig‘ida tuzilgan bo‘lib, malliflar aytilishi lozim bo‘lib qolayotgan katta
muammolar mavjudligini his qiladilar-u, ularni baralla aytishga jur’at
qilmaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
