Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

 

Tayanch so‘z va iboralar: 

qaror,

 

 yushma, nafis adabiyot, mafkuraviylashish, 

partiyaviy hukmronlik, biryoqlama yondasguv, badiiy-estetik tamoyil. Oybek, Sotti 

Husayn, Izzat Sulton, Homil Yoqubov. 

  

 

1932 yil 23 alrelda VKP(b) MQning «Adabiy-badiiy tashkilotlarni qayta 

qurish to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Adabiy jarayonga bevosita va kuchli ta’sir 

o‘tkazgan omil bo‘lga

ni, ikkinchi tomondan, davr adabiy jarayonidagi hodisalar 

mohiyatini anglashda muhimligi uchun unga alohida to‘xtalib o‘tish joiz. Qarorning 

tushuntirish qismida shunday deyiladi: «Bundan bir necha yillar, avval, (ya’ni, 1925 

yilda). yangi iqtisodiy siyosatning dastlabki yillarida, ayniqsa, jonlanib qolgan yot 

unsurlarning adabiyotda sezilarli ta’siri mavjud bo‘lgan, proletar adabiyoti kadrlari 

hali zaif bo‘lgan bir paytda, partiya proletar yozuvchilari va san’at xodimlarining 

mavq-eini mustahkamlash maqsadida adabiyot va san’at sohasida maxsus

 

proletar 

tashkilotlarini tuzish va kuchaytirishga har tomonlama yordam bergan edi.

 

Hozirgi vaqtda, proletar adabiyoti va san’atining kadrlari etishib chiqishga 

ulgurgan, fabrika, zavod va kolxozlardan yangi yozuvchilar maydonga kirgan 

paytda, mavjud adabiy-badiiy tashkilotlar (VOAPP, RAPP, RAPMI va b.) doiralari 

endiyoq torlik qilib qoldi va badiiy ijodning keng quloch yoyishiga to‘sqinlik 

qilmoqda.

 

Mazkur holat bu tashkilotlarning sho‘ro yozuvchi va san’atkorlarini 

sotsialistik qurilish vazifalarini bajarishga safarbar qilish, jipslashtirish vositasidan 

alohida to‘garaklar doi-rasida cheklanganlikni yoyish vositasiga aylanib qolishi, 

zamonaning siyosiy vazifalaridan hamda sotsializm qurish ishiga xayrixoh yozuvchi 

va san’atkorlarning salmoqli guruhidan uzilib qolish xavfini yuzaga keltirmoqda»

21

. 

Mazkur sharoit hisobga olingan holda proletar yozuvchilari tashkilotlarini tugatish 

va «Sho‘ro hokimiyati platformasini qo‘llab-quvvatlovchi hamda sotsialistik 

qurilishda ishtirok etishga intilayotgan barcha yozuvchilarni tarkibida kommunistik 

fraksiyasi bo‘lgan yagona sho‘ro yozuvchilari ittifoqiga birlashtirish»ga qaror 

qilindi.

 

                                                

21

 

Введение в литсратуроведение. Хрестоматия.- М.: 1988, 62-с.

 

---

Aslida, sho‘ro hukumatining adabiyot sohasidagi siyosati uning ijtimoiy-

iqtisodiy sohalardagi siyosatidan, umuman, mamlakatdagi ichki siyosatidan andoza 

olgan hodda amalga oshirilgan. Tarixdan ma’lumki, fuqarolar urushi davrida tamom 

izdan chiqqan  iqtisodiyotni  tiklash  uchun  burjuaziyaning  moddiy-texnik 

imkoniyatlaridan foydalanish zarurligi uchun NEP(yangi iqgisodiy siyosat) joriy 

etilgan, keyin, iqtisod biroz o‘ziga kelgach, NEP tugatilgan edi. 1925 yil qarori 

adabiyot sohasidagi NEP edi, bunda ham burjua yozuvchilaridan proletar adabiyotini 

yaratishda foydalanish maqsadi ko‘zlangan edi. Har qancha kamchiliklariga 

qaramay, 20-yillar adabiy jarayonida qarashlar turlichaligi (NEP davrida ko‘p 

ukladdi iqti

sod bo‘lgali kabi) mavjud edi. Iqtisodiyotda yakka hokimlikka erishib 

bo‘lgan sho‘ro adabiyotdagi bu holatdan qoniqmas edi va 1932 yil qarori adabiyotda 

yakkahokimlikni egallash yo‘lidagi ilk qadam bo‘ldi: adabiyotdagi qarashlar 

turlichaligiga barham berildi.

 

Avval milliy respublikalarda, keyin ittifoq miqyosida tuzilgan Sovet 

yozuvchilari uyushmasi adabiyotdagi yakkahokimlikni amalga oshirish vositasi 

bo‘lib qoldi. Ittifoq Yozuvchilar uyushmasining 1934 yil avgustida o‘tkazilgan 

birinchi s’ezdidayoq sho‘ro adabiyotining vazifalari aniq qilib qo‘yildi, nimani 

qanday tasvirlash, nimaga qanday munosabatda bo‘lish kabi muhim ijodiy 

masalalarda «sovet yozuvchilarini» bir xillashtiruvchi me’yorlar – sotsialistik 

realizm metodining asosiy prinsiplari ishlab chiqildi. O‘xshatish joiz ko‘rilsa, 

bamisoli ijodkorlarning bari bitta kolxozga birlashtirildi: nima ekish, qanday ekish, 

qachon ekish kabi masalalarni pravlenie hal qiladi, a’zolar ishlab bersa bas. Tarixdan 

bilamiz-ki, kolxozlar tuzilganidan so‘ng ko‘p o‘tmay «zararkunandalar bilan 

kurash», «Quloqlarni sinf sifatida tugatish» kabi tadbirlar ham bo‘lgan. Yozuvchilar 

«kolxozi»ning galdagi vazifasi ham shu xil tadbirlarni amalga oshirish bo‘lgani 

hozir barchaga ma’lum...

 

30-yillar adabiy tanqidchiligida (keyincha esa umuman sho‘ro adabiy 

tanqidchiligida) kuzatiluvchi yetakchi xususiyatlardan biri shuki, tanqid partiya-

hukumat qarorlari, «Pravda», «Literaturnaya gazeta», «Literaturnыy kritik» singari 

markaziy nashrlarda bosilgan maqolalar (ayniqsa, redaksion maqolalar)ni tezkorlik 

bilan o‘zlashtirish va adabiy jarayonga tadbiq etish yo‘lidan bordi

22

.  Masalan, 

«Millatchilik va aksilinqilobchilik bilan kurash va o‘zbek proletar adabiyoti»

2347

 

nomli ma-qolada «Qizil qalam» tashkiloti «fosh etiladi», uning «milliy 

istiqlolchilar» tomonidan egallab olingani va sho‘roga, 

kommunisgik firqaga qarshi 

fikrlarning «adabiy jurnallarimiz orqali ko‘pchilikka tarqatilgan»i ta’kidlanadi. 

Mualliflar «buni o‘z vaqtida ocha olmaganligimizni, hushyor bo‘lmaganligimizni 

juda ham ravshan ko‘ramiz» deya e’tirof etarkan, buni «Qizil qalam» jamiyati va 

umuman O‘zbekistondagi adabiy harakatga firqa rahbarligi juda sust bo‘lgan»ligi 

bilan izohlaydilar. Bunday sharoit esa, mualliflar fikricha, «O‘zbekis-tondagi adabiy 

harakatni juda o‘tkir va sinfiy hushyorlik bilan qaytadan tekshirib chiqishni va 

adabiy tashkilotlarning ishlarida qat’iy burilish yasashni talab etadi. <...> 

Adabiyotimizda proletar mafkurasining har sohada ustunligini ta’min etmoq uchun, 

                                                

22

 

Ўзбек совет танқиди тарихи. I том. - Т.: 1987, 160-163 б.

 

23

 

Олимжон Ҳ. Танланган асарлар.5 томлик.5-том. - Т.: 1972, 44-49 бет-лар. Мақола Миртсмир билан 

ҳамкорликда ёзилган

 

---

bundan so‘ngra, firqa rahbarligini keskinlashtirib va o‘tkirlashtirib qo‘ymoq zarur». 

Ko‘ramizki, maqola mualliflari adabiy tashkilotlarni qayta qurishning (yani, partiya 

qarorining) bugunda nechog‘li zarurligini asoslash bilangina cheklanmay, qarorda 

aytilmagan bo‘lsa-da, nazarda (asosiy maqsad sifatida) tutilgan «adabiyotga 

partiyaning  mutlaq  rahbarligi»  masalasini  o‘rtaga  qo‘yadilar.  Tezkorlik, 

hozirjavoblik, siyosiy hushyorlik shunchalik bo‘larda!

 

H.Olimjonning «Sotsialistik realizmni egallash yo‘lida» nomli maqolasida 

metodning mohiyatini ochib berishga harakat qilingan. Metodning chegaralarini aniq 

qilib belgilashga intilish u haqdagi nazariy fikrlar paydo bo‘lgan vaqtlardanoq 

boshlangan ekan, bu esa uning ko‘p o‘tmay dogmaga aylanishi, adabiyot rivojiga 

to‘sqinliq qila boshlashiga zamin hozirlagan. Maqolada ifodasini 

topgan metodga 

munosabat uzoq

 

yillar mobaynida deyarli o‘zgarishsiz qolgani ham bejiz emas: 

«Sotsialistik realizm turmushni sotsializmning yengish tendensiyasi nuqtai nazaridan 

qarab turib, haqqoniy ravishda to‘la sabot bilan ifodalab beruvchi, davrimizning