|
Adabiy tanqid
fanining maqsadi harakatdagi
badiiy ijodning rang-barang muammolarini jamiyatning hayoti, uning moddiy va
ma’naviy boyliklarini yaratish yo‘lidagi kurash bilan bog‘lab o‘rganish va
tushuntirishdan iboratdir. Zero, adabiyotga e’tibor ma’naviyat e’tibor, kelajakka
e’tibor” deb bejizga aytilmagan.
Adabiy tanqid tarixi fanining vazifasi adabiyotning tarixiy sharoitda o‘ynagan
roli, tutgan o‘rni, izlanishlari va topilmalarini jamiyat, shaxs va adibga ko‘rsatigan
ta’sirini aniqlab, ularga badiiy-estetik, badiiy-falsafiy baho berishdan iboratdir.
Shundagina adabiy jarayon, uning asosiy tamoyillari, yo‘nalish va qonuniyatlari,
aniq adibning aniq asari va badiiy mahorati adabiy tanqidning tahlil va tadqiq
predmetiga aylanadi. Bunda badiiy asar mohiyati va ijod psixologiyasi, adabiy tur va
janrlar, badiiy asarning shakli va mazmuni, poetik nutq, uslub va shu kabi bir qator
nazariy qonuniyatlarni aniq badiiy asarlarga tatbiq etgan holda o’rgatishlik lozim.
Adabiy tanqid, bir tomondan, adabiyotshunoslikning boshqa tarkibiy qismlari
bilan mushtarak qonuniyatlarga amal qilsa, boshqa tomondan, o‘ziga xos
xususiyatlarga ham egadir. Bu o‘ziga xoslik, avvalo, badiiy asarni tadqiq etish usuli
va uslubiy individuallik bilan belgilanadi. Ayni holat adabiy tanqid
metodologiyasining o‘ziga xos tamoyillarga ega bo‘lishini taqoza qiladi.
Adabiy tanqidning nazariy va amaliy faoliyatiga doir tadqiqotlarda adabiy
tanqid bilan adabiyot nazariyasi va adabiyot tarixi orasiga «xitoy devori» qo‘yib
bo‘lmasligi ta’kidlanadi. Chunonchi, bu masala amerikalik adabiyot nazariyotchilari
R.Uellek va O.Uorrenning «Adabiyot nazariyasi» kitobida batafsil sharhlangan.
Amerikalik olimlar «adabiyot nazariyasi», «adabiy tanqid nazariyasi» va «adabiyot
tarixining nazariy aspektlari» terminlarining o‘zaro bog‘liqligi haqida fikr yuritib,
shunday yozishadi: “
ular bir-biriga shu qadar bog‘liqki, adabiyot nazariyasini
adabiy tanqidsiz va adabiyot tarixisiz, tanqidni- tarix va nazariyasiz, tarixni-
nazariya va tanqidsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘z-o‘zidan ayonki, adabiyot
nazariyasi faqat aniq asarlarni o‘rganish asosidagina mavjud bo‘lishi mumkin.
Adabiyotga kriteriyalar va umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish yoki in vacuo
kategoriyalarini o‘rnatish mumkin emas. Biroq, boshqa tarafdan, biz tanqidni ham,
adabiyot tarixini ham ayrim umumiy problemalarning tahlilisiz, materiallarni tahlil
etishning qandaydir prinsiplar sistemasisiz, ma’lum umumlashmalarsiz tasavvur
etolmaymiz. Biz bu yerda hal etilmaydigan muammoga duch kelmaymiz: o‘qiyotib,
biz doimo qandaydir ishlab chiqilgan prinsiplarga asoslanamiz, bu prinsiplar esa
yangi asarlar bilan tanishib borishimizga qarab o‘zgarib va aniqlik kasb etib
boradi. Bu dialektik jarayon, nazariya va amaliyotning o‘zaro uyg‘unlashuvi, bir-
biriga ta’siri
”.
2
Adabiy tanqidning metodologiyasiga oid tadqiqotlarda uning uch xil darajasi
farqlab ko‘rsatiladi. Ularning nomlanishi turlicha bo‘lsa-da, mohiyati bir xil.
Jumladan, ba’zi manbalarda ular falsafiy, umumilmiy, xususiy daraja deb farqlansa ,
boshqa kuzatishlarda falsafiy, oraliq va nofalsafiy metodologiya deb ataladi . SHu
ma’noda adabiy tanqid metodologiyasining tarkibiy qismlarini, darajasini aniqlash,
shu asosda uning metodologik tamoyillari va asoslarini belgilash muhimdir. Adabiy
tanqid metodologiyasini ham yuqoridagi qoidaga ko‘ra falsafiy, oraliq va xususiy
yoki nofalsafiy matododogiya deb tarkiblash mumkin.
Biroq, ta’kidlash zarurki, mazkur darajalar orasida qandaydir «xitoy devori»
yo‘q. Ular yaxlit metodologiyaning muayyan tarkibiy qismlari bo‘lib, bir-biri bilan
uzviy dialektik bog‘lanishdadir. Ularning farqlanishi yondashuv va metodlarning
ma’lum qonun va kategoriyalar doirasida amal qilishi bilan belgilanadi. Biz quyida
adabiy tanqid metodologiyasi faoliyatining asosiy tavsiflari va metodologik
asoslarini belgilashga harakat qilamiz.
1. Adabiy tanqidning falsafiy metodologiyasi bilishning dunyoqarash va
konsepsiya bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy qonun va kategoriyalar, tamoyillar va
yondashuvlar, yo‘nalish va umumiy ilmiy metodlardan foydalanish jarayonlarini
qamrab oladi. Mazkur daraja adabiy tanqid metodologiyasining falsafiy asosini
tashkil etadi.
2
Рене Уэллек. Остин Уоррен. Теория литературы. Москва. Прогресс. 1978.
2. Adabiy tanqidning oraliq metodologiyasida badiiy ijod qonuniyatlari, eng
avvalo, adabiyotning estetik tamoyillari qamrab olinadi. Oraliq metodologiya bir
nuqtasi bilan falsafiy, boshqa bir nuqtasi bilan xususiy metodologiya bilan uzviy
bog‘langandir. Shu bois u falsafiy va xususiy metodologiyani bir-biri bilan
tutashtiruvchi vosita hisoblanadi.
3. Adabiy tanqidning xususiy yoki nofalsafiy metodologiyasi adabiyot ilmining
spetsifik o‘ziga xosliklari, avvalo, nazariy masalalari bilan birga bilishning xususiy
metodlarini qamrab oladi. Shunga ko‘ra, u adabiy tanqid metodologiyasining ilmiy-
nazariy asosini tashkil etadi.
Adabiy tanqidning ko‘rib o‘tilgan har uchala metodologik asosi uchun ham
mushtarak bo‘lgan, ularning yadrosini tashkil etuvchi asosiy tushuncha, bu-
tushunishdir. Tushunish keng ma’noda ham, tor va maxsus ma’noda ham adabiy
tanqid fanining mohiyatini qamrab oluvchi tushunchadir. Agar adabiy tanqid
fanining istiqlol davri faoliyatini ko‘zdan kechirsak, uning ilmiy izlanishlarida bitta
konsepsiya ustivorligini kuzatamiz: tushunish-badiiy asarni yangicha tushunish;
olamni yangicha tushunish; odamni yangicha tushunish... Buni «Anglash
yo‘li»(Q.Yo‘ldoshov), «Bilish ehtiyoji» (D.Quronov) deb ham atash mumkin. Biroq
mohiyat o‘zgarmay qolaveradi.
Demak, adabiy tanqid ijtimoiy shakllaridan biri sifatida alohida taraqqiyot yo‘li
va qonuniyatlariga ega fan tarmog‘idir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
