Adabiyot fanining mashg`ulot turlari bo`yicha mavzular rejasi va mazmuni II bosqich ( umumta`lim)
Download 54,75 Kb.
|
102 SOATLIK
O`ZBEK TILI VA UNING TARAQQIYOTI. Til – insonlar o’rtasida aloqa vositasi. U shaxslar, insonlar bilan tirik. Agar insonlar so’zlashmasa, til ham mavjud bo’lmaydi.Kirib kelayotgan yangi so’zlar insoniyat bilan bog’liq. Inson texnikani yaratadi va u bilan bog’liq so’zlarni ham yaratadi. Natijada u insonlar orasida iste’molga kiradi.Yana yangi so’z paydo bo’ladi. Masalan: telefon, internet bilan bog’liq tushunchalar natijasida skayp, twitter, modem, imo, watsab kabilar kirib keldi va keng iste’molda qo’llanmoqda. Aloqa vosita sanaluvchi – tildan boshqa har qaysi ta’na a’zolari tabiiy ravishda yuzaga keladi. Oyoq, qo’l, ko’z, quloq singarilar tabiiy ravishdayuzaga keladi, lekin aloqa vositasisanaluvchi til vaqtlar o’tishi bilan aloqa-aralashuv natijasida yuzaga keladi.Shuning uchun til ijtimoiy hodisadir. Til tafakkur bilan chambarchas bog’liq.Tafakkur olamni ongda aks etishi, til esa tafakkurda sayqallangan tushunchalarning reallashishidir.Odam fikrlab keyin so’zlaydi.Fikr ongda, tafakkurda, uning voqelanishi tilda ro’yobga chiqadi. Til va tafakkur faqat insonlarga xos tushunchalar sanaladi. Til insonlar ibtidoiy jamoa bo’lib yashashni boshlaganda, ya’ni mehnat jarayonlarida paydo bo’la boshlagan. Til bir sistema, ya’ni butunlik. O’z ichida bo’laklarga bo’linadi va shu bo’laklar bir bo’lib tilni tashkil etadi. Masalan: daraxt ildiz, yaproq, tana, shoxlardan keyin daraxt bo’ladi. Til ham tovush, so’z, qo’shimcha, so’z birikmasi, gapdan tashkil topadi.Bular tilni hosil qiladi.Bulardan eng kichik, mayda bo’lakka bo’linmaydigani tovush sanaladi. Gaplar so’z birikmalariga, so’z birikmalari so’zlarga, so’zlar asos va qo’shimchalarga, qo’shimcha va so’zlar tovushlarga bo’linadi, lekin tovush bo’linmaydi. Masalan: Mening vatanim – O’zbekiston. Bu gap mening vatanim, vatanim O’zbekiston kabi birliklarga, mening so’zi men va ning shakliga, ning esa n/i/ng ga bo’linmoqda. Bugungi kunda dunyoda 7 mingdan ortiq til mavjud. Mazkur 7 mingta til oilalarga bo’linadi. Umumiy jihatlari ko’p bo’lgan tillar qarindosh til deyiladi va bir til oilasini tashkil etadi. Dunyoda 20 dan ortiq til oilasi bor. Til oilasi nomi bobo til deyiladi. Turkiy, eroniy, roman, slavyan, somiy, german kabi bobo tillar mavjud. Bu til oilalari o’z ichida yana kichik guruhlarga bo’linadi. Xususan, turkiy til qipchoq, o’g’uz, qarluq guruhlariga bo’linadi.Bu guruhlar o’z ichiga bir necha tillar birlashtiradi. Qarluq guruhiga o’zbek, uyg’ur; qipchoq guruhiga qozoq, qoraqalpoq, tatar, boshqird, yoqut, chuvash; o’g’uz guruhiga ozarbayjon, usmonli turk, turkman tillari kiradi. Qarluq guruhudagi tillar qipchoq, o’g’uz guruhdagi tillar bilan qarindosh sanaladi, chunki bobo tili bir, turkiy til hisoblanadi. Bir bobo tilga kiruvchilar qarindosh tillardir. Turkiy tillar oilasiga 30 ga yaqin til kiradi: O’zbek, uyg’ur, qirg’iz, qozoq, qoraqalpoq, turk, ozrbayjon, turkman, gagauz, qrim-tatar, qorachoy-bolqar, qo’miq, no’g’ay, tatar, boshqird, oltoy, shor, xokas, tuva, yoqut, chuvash va boshqalar. Tillar qo’shimchalar qo’shilishi va so’zlarning birikishiga ko’ra ham tasniflaniladi. Agglutinativ tillar – qo’shimcha asosdan keyin qo’shiladi, har bir grammatik ma’no alohida shaklda ifodalanadi. Masalan: paxta-kor-lar-ga. –kor shaxs ma’nosini, -lar ko’plik ma’nosini, -ga atalganlik ma’nosini anglatadi. Turkiy tillar oilasi agglutinativ tillar sanaladi. Flektiv tillar – qo’shimcha asosning oldiga yoki ichiga qo’shiladigan tillar. Masalan: she’r – ashor, maktab – maktub, odob – beodob kabilar. O’zbek tilida ham flektivlik bor. Old qo’shimchalar bunga misol bo’ladi. Tillar bugungi kunda iste’molda qo’llanish yoki qo’llanmasligiga ko’ra 2 ga bo’linadi. Tirik tillar va o’lik tillar. Bugungi kunda iste’molda qo’llanilayotgan tillar tirik tillar sanaladi. Masalan: o’zbek, rus, qozoq, ingliz, tojik kabilar. O’lik tillar – bugungi kunda iste’molda qo’llanilmayotgan tillar. Masalan: lotin, sanskrit, qadimgi xorazm, qadimgi arab tillar. O’z hududidan chiqib, boshqa millat vakillari ham faol ishlatadigan tillar jahon tili, xalqaro til deyiladi. Bular quyidagilar: ingliz, fransuz, rus, ispan, xitoy va arab tillari. Arab tili 1973- yil jahon tili maqomini olgan, qolganlari 1945-yili jahon tili maqomini olgan. Jahondagi ko’zga ko’ringan adiblarning nechta so’z ishlagani haqida ma’lumot. 1)A.Navoiy – 26035, 2) A.Pushkin – 21193, 3) Uilyam Shekspir – 20000 dan ortiq, 4) Migel de Servantes – 18000 dan ortiq, 5) A.Jomiy – 17600 ta, 6) Abdulla To’qay – 14000 dan ortiq O’zbek tili Hozirgi turkiy tillarning shakllanish tarixini ko’pchilik olimlar bir necha davlarga bo’ladilar. 1) Oltoy davri, 2) Eng qadimgi turk davri, 3) Qadimgi turk davri, 4) O’rta turk davri(hozirgi barcha turkiy xalqlar va ular tillarining shakllanishi va rivojlanish davri ). Turkiy, mo’g’ul, tungus-manjur tillari birgalikda dastlab oltoy tili oilasi tarkibiga kirgan. O’rxun-enasoy, so’g’d, uyg’ur (qisman moniy) yozuvlari turkiylarning barchasi uchun umumiy sanaladi. O’zbek tili 4 taraqqiyot bosqichini bosib o’tgan.1.Qadimgi turkiy til. 2. Eski turkiy til. 3. Eski o’zbek adabiy tili. 4. Hozirgi o’zbek adabiy tili.
Budun- xalq, bilig – bilim, ingek – sigir, yag’i – yov, dushman, batsiq – g’arb, ko’ch – urug’, zot, o’kush- ko’p, o’z – jon, vujud, art – tepa, dovon, erik – mard, botir. Eski turkiy til XI – XII asrlarni o’z ichiga oladi. Bu davr yozma yodgorliklari M.Qoshg’ariyning “Devon-u lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq”, Ahmad Yassaviyning “Hikmatlar” asarlaridir. Mahmud Qoshg’ariy tilshunoslik tarixida ilk bor barcha turkiy tillarning bir necha guruhlarinini tasniflab, ular o’rtasidagi umumiy va farqli tomonlarini aniqlagan holda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka asos solgan. U turklarni 20 qabila ekanligini aytadi va shu tillarni umumturkiy adabiy til nomi ostida birlashtiradi. Ularning ichida eng yengili – o’g’uz tili, eng to’g’risi, yaxshishi – tuxsi, yag’mo, eng ochiq, ravon til – haqoniy o’lkasida yashovchilar tili ekanligi aytiladi. “Devon-u lug’atit turk” asari nafaqat lingvistik, balki badiiy asar hamdir. Unda xalq og’zaki ijodiyoti na’munalari aks etgan. Eski turkiy til o’zbek tilining shakllanishi va rivojlanishida muhim o’rin tutgan. “Devon-u lug’atit turk” da keltirilgan maqollar: Erik erni yag’lig’, ermagu bashi qanlig’. Emgak ekinda qolmas.O’kuz azaqi bo’lg’incha, buzag’u bashi bo’lsa yik.Uma kelsa, qut kelur.Erdamsizdan qut chertilur.Kichikda qatig’lansa, ulg’azu sevnur.Erdam bashi til.
Eski turkiy til davriga xos so’zlar: Ko’kramak – na’ra tortmoq, sandilach – sa’va, qirg’ilach – qaldirg’och, sandug’ach – bulbul, elig – hukmdor, bo’gu – dono, al – qizil, ko’ni – to’g’ri.
Eski o’zbek adabiy tili XII-XIII asrdan XX asrning boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.Bu davr tilining shakllanishida Qoraxoniylar davri adabiy tili asos bo’ldi.Bu davrda ikki adabiy til mavjud edi. Sharqiy (qorluq-uyg’ur) va g’arbiy (qipchoq-o’g’uz). Qul Alining “Qissayi Yusuf” asari g’arbiy til an’anasida yozilgan.“Qissasi Rabg’uziy” asari sharqiy til an’anasida yozilgan.Borokovning e’tirof etishicha, “Tafsir” asari eski o’zbek tilining yorqin na’munasi sanaladi. O’g’uznoma, Tafsir, Qutbning “Xusrav va Shirin”, Sayfi Saroyining “Guliston”, Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asarlari eski o’zbek tilida yaratilgan ilk na’munalardir. Arab, fors tillariga xos bo’lgan fonetik, leksik, grammatik xususiyatlar eski o’zbek tili davrida ko’plab o’zlashdi.
Eski o’zbek tiliga xos bo’lgan so’zlarquyidagilar: cherik – askar, ev – uy, qopungda – eshigingda, ulus – el, xalq, butradi – tarqaldi, ketdi, huvaydo – ayon, ravshan, kilk – qamishqalam, pesha – kasb, bilmon – bilmayman, behbud- sog’lomlik. Eski o’zbek tili A.Navoiy davrida yanada yuksaldi. Uning tilshunoslikka oid “Muhokamat ul – lug’atayn” asarida turkiy tilning imkoniyatlari keng yoritildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son farmoniga asosan davlat tilini rivojlantirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoring olib borish, ushbu sohada jamoatchilik nazoratining samarali shakllarini joriy etishda davlat va jamiyat hayotida davlat tilining nufuzini oshirish, shu jumladan uni ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va qo‘llanish doirasini kengaytirish, davlat tilining zamonaviy ilm-fan taraqqiyotida tutgan o‘rni va rolini oshirish choralarini ko‘rish bugunki kun talabi hisoblanadi. Til tarixini o‘rganish hozirgi zamon o‘zbek tilini tarixiy tushunish, ya’ni bu til uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlar samarasi ekanini anglash imkonini tug‘diradi. O‘zbek tili uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. O‘zbek tili tarixda ma’lum bo‘lgan boshqa tillar kabi uzoq taraqqiyot bosqichini boshidan kechirgan. U jamiyat va xalq tarixi bilan uzviy bog‘liq holda urug‘ tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy etib keldi. Uzoq davom etgan bu jarayonda o‘tmish asrlardagi til hodisalari keyingi asrlardagi til hodisalaridan farqlanib qoldi. Har bir o‘tmish davr, tarixiy hodisalar tilda o‘z izlarini saqlab qolgan. Tarixdan ma’lumki, tilning struktura elementlari uzoq o‘tmish davr ichida bir xilda o‘zgarib kelmagan. XII asr boshlarida Xorazm davlatining mavqei ko‘tarilib, butun Movarounnahrni o‘z ichiga oladi. Bu yer fan va madaniyat o‘chog‘iga aylanadi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida ham bu an’ana davom etadi. Bu davrda Xorazm Oltin O‘rda xonligiga kirar edi. Oltin O‘rdada XIII-XIV asrlar mobaynida adabiy markaz vujudga keldi. Bu yerda yozilgan asarlar til jihatdan ko‘proq qipchoq-o‘g‘uz qabila tillari xususiyatini o‘zida ifodalaydi. O‘g‘uz urug‘lari son jihatidan ko‘pchilikni tashkil etib, ular Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmda joylashgan edi. Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si, Qutbning «Xisrav va Shirin» asari, diniy xarakterdagi «Rohatul- qulub», «Najhul farodis», Alining «Qissai Yusuf», asarlari Oltin O‘rda adabiy tilini tashkil etadi. Oltin O‘rda adabiy tiliga oid asarlarning ayrimlari Misrda va Suriyada mamlyuklar davrida yaratilgan. Oltin O‘rda adabiy tili Qoraxoniylar davridagi adabiy til bilan bog‘langan edi. Oltin O‘rda adabiy tili shu tilning bevosita davomi edi. Bu tillarning farqi Oltin O‘rda ko‘proq o‘g‘uz, qisman qipchoq urug‘ tillari xususiyatlarining bo‘lishi bilan o‘lchanadi. Bu erda yozilgan asarlar til jihatdan ko‘proq qipchoq-o‘g‘uz urug‘ tillari xususiyatini o‘zida ifodalagan. Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si, Qutbning «Xusrav va Shirin» dostoni, diniy xarakterdagi «Rohatul qulub», «Najhul farodis», Alining «Qissai Yusuf» asari, To‘xtamish va Temur Qutluq yorliqlari Oltin O‘rda adabiy tilini tashkil etadi. XIV asrga kelib eski o‘zbek adabiy tili shakllana boshladi. Buning vujudga kelishiga sabab faqatgina ichki faktorlar: o‘zbek xalqi shakllanish jarayonining kuchayishi, Farg‘ona va Movarounnahr turkiy aholisi birligining yaratilishigina emas, balki Qoshg‘arda va Orol dengizigacha bo‘lgan erni ishg‘ol qilgan Oltin O‘rda adabiy tillarining shakllanishi ham ta’sir qildi. Bu esa, o‘z navbatida, eski o‘zbek adabiy tilining dialektal xususiyatlarini ko‘paytirar edi. Farg‘ona va Movarounnahrda adabiy asarlar tilidan Xorazmda yozilgan adabiy asarlar tili ma’lum dialektal farqlar bilan ajralib turadi. O‘zbek tilining shakllana boshlash davrida qabila va urug‘ tillarining xususiyatlari adabiy asarlarda yaqqol ko‘rinadi. Movarounnahr, Farg‘ona va Xorazmda qarluq, uyg‘ur-o‘g‘uz va qipchoq dialekt gruppalarining xususiyatlari saqlanishi bilan, ayni zamonda, ular aralashib ketgan edilar ham. «Muhabbatnoma» va «Taashshuqnoma»da o‘g‘uz dialekti xususiyati o‘z aksini topadi. Demak, mavjud dialekt xususiyatlarini o‘z ichiga qamrab olgan umumiy adabiy tilni shakllantirish tendensiyasi kuchaya boradi va shu tariqa o‘zbek adabiy tili vujudga keldi. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda Durbek, Sakkokiy, Lutfiy va Navoiy kabi buyuk shoirlar etishib chiqdiki, ular yaratgan yodgorliklarda dialektal farqlar yo‘qola borib, yagona o‘zbek adabiy tili shakllandi. Shunisi xarakterliki, Navoiygacha bo‘lgan shoirlarning asarlarida eski turkiy til an’analari davom ettirilishi bilan birga, ularda jonli til xususiyatlari ko‘proq o‘rin egallaydi. XV asrning birinchi yarmida diniy mazmundagi bir qancha prozaik asarlar ham yaratildi. Bular «Sirajul qulub»(1432 yil Yazd shahrida Mansur baxshi tomonidan tuzilgan), «Tazkirai avliyo»(1436 yilda Mansur baxshi tomonidan tuzilgan), «Me’rojnoma», «Baxtiyornoma» v.b. Bu asarlar sodda va jonli tilga yaqindir. Ular eski o‘zbek tilining rivojlanishida katta rol o‘ynadi. O‘zbek adabiy tili avval qoraxoniylar davrida, keyinroq Oltin O‘rda va Movarounnahrda qo‘llangan adabiy tilning davomi, uning yangi taraqqiyot bosqichi edi. O‘zbek adabiy tili mahalliy turkiy va qisman eron urug‘lari tiliga qipchoq va o‘g‘uz tillarining ta’siri va aralashishi natijasida shakllandi. O‘zbek adabiy tili butun O‘rta Osiyoga, Qozog‘iston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Tatariston, Boshqirdiston, Qashqar, Hirot va boshqa erlargacha yoyiladi. O‘zbek adabiy tili normalari asosida yozuvchi shoir va yozuvchilar XIX asrlargacha ijod qilib keldilar. Bu adabiy til an’analari ayniqsa she’riyatda uzoq asrlargacha davom etdi. Alisher Navoiy asarlarida eski o‘zbek adabiy tili o‘z rivojining yuqori nuqtasiga ko‘tarildi. Alisher Navoiydan keyin yaratilgan prozaik asarlar va ba’zi dostonlarda eski o‘zbek tilining traditsion normalaridan uzoqlashish, xalq tiliga yaqinlashtirish tendensiyasini ko‘ramiz. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asari, Muhammd Solihning «Shayboniynoma», Majlisiyning «Qissai Sayfulmulk» dostoni, Abdulvahobxo‘ja o‘g‘li Poshshoxojaning «Gulzor» va «Miftohul adl» asarlari, Nishotiyning «Husnu dil» dostoni, Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari, Fazliyning «Majmuatush shuaro» asari shunday xususiyatga egadir. Til tarixi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar to hozirgi kungacha davom etmoqda.
1. Eski turkiy tildan ajralib, to hozirgi o'zbek tilining shakllanishigacha bo'lgan o'zbek tili qanday nomlanadi? A.Eski o'zbek tili B. Qadimgi turkiy til C. Eski turkiy til, ya'ni Qoraxoniylar davri adabiy tili D. A va C 2. «Devonu lug'otit-turk». «Qutadg'u bilig», «Hibatul-haqoyiq» asarlari qaysi davrda yaratilgan va o'sha davr tili qanday yuritiladi? . A. Qoraxoniylar davri, qadimgi turkiy til B.Qoraxoniylardavri, eskiturkiytil C. Somoniylar davri, eski turkiy til D. Ahmoniylar davri, eski o'zbek til 3. Budun,ko'ch,yag’i so'zlari hozirgi o'zbek tilida qanday yuritiladi? A. olam, yuk, yog' B. osmon, yuk, yov C. xalq, urug', yov D, xalq, ko'chmoq, dushman 4.Turkiytillarningleksikasi, fonetikasi, grammatikasi, dialektalxususiyatlarihaqidama'lumotberadiganarabtilidabitilganasar? A. «Devonu lug'otit-turk» B. «Qutadg'ubilig» C. «Hibatul-haqoyiq» D. «QissaiRabg'uziy» 5. Birinchibo'libqiyosiy- tarixiylilshunoslikkaasossolgankim? A. Yusuf Xos Hojib B. A. Yugnakiy, A. Yassaviy C.MahmudQoshg'ariy D. M. Zamaxshariy 6. Turkiy tillarni birinchi bo'lib kim tasnif qilgan? A. M. Qoshg'ariy B. B. Radlov C. Millioranskiy D. Tomsen 7. M. Qoshg'ariy «Devonulug'atit-turk» asaridakeltirilganquyidagimaqolninghozirgikundagima'nosinitoping: ,,Erikemivag'lig, ermagubashiqanlig’’ A. Dangasadanbaxtketadi B. Yoshlikdamashaqqatcheksa, ulg'aygandasevinadi C. Tirishqoqninglabiyog'lig', dangasaningboshi qonlik D. Til boshga balo keltirar 8. G'arbiy til an'anasida yozilgan qaysi asarlar o'zbek tilining shakllanish davrini ko'rsatadi? A. «Qissai Yusuf» B. «Qudatg'u bilig» C. «Qissai Rabg'uziy» D. «Devonu hikmat» 9. Qadimgi turkiy til necha davrga bo'linadi? A.2 B. 3
C. 4 D. 5
10. «Kultigin», «Tunyuquq» kabiyodgorliklartilio'zbekadabiytilitaraqqiyoiiningqaysidavrigamansub? A. Qadimgi turkiy til B. Eskiturkiytil C. Eski o'zbek adabiy til D. Eskio'zbektil 11.,,Qissai Yusuf» dostoni muallifi va asar qaysi til an'anasida yozilgan? A. Qul Ali (sharqiy) B.QulAli (g'arbiy) C. Rabg'uziy (sharqiy) D. Xorazmiy(g'arbiy) 12.Qoraxoniylardavriningengasosiyadabiyvalingvistikyodgorliklaridanbiribo'lganasar? A. . «Qutadg'u bilig» B. «Devonulug'otit-turk» C. «Hibbatul-haqoyiq» D. «QissaiRabg’uziy» 13 Quyidagi tillardan qaysi biri turkiy tillar oilasining qorluq guruhiga mansub? A) qozoq B) qoraqalpoq C) tatar D) uyg'ur 14.Noto'g'ri.hukmni,belgilang.
B) Tatar tili turkiy tillar oilasining qipchoq juruhiga mansub. C)Qozoq tili turkiy tillar oilasining qorluq juruhiga mansub. D) Chuvash tili turkiy tillar oilasining qipchoq juruhiga mansub Sintaksisning o’rganish tariхi qadimgi asrlarga borib taqaladi. Sintaksis ostida gap va uning qismlari haqida ta’limot tushuniladi. Bu nazariya antik davrning lisoniy an’analarini ifodalashdan kelib chiqqan. Sintaksis (grek tilidan sintaksis — birlashtirish, tuzilish) til tizimining bir sathi hisoblanib, so’z shakllaridan iborat bo’ladi. Sintaksis masalasi antik davrdan o’rganilib kelinmoqda va hanuzgacha sintaksis masalalari dolzarb hisoblanadi. Sintaksis grammatika fanining bir bo’lagi sifatida ko’riladi. Ma’lumki, grammatika fani ikki qismdan, ya’ni morfologiya va sintaksis yo'nalishlaridan iborat. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va o’zbek olimlari har tomonlama yondoshgan. Jumladan, rus olimi V.V.Vinogradov sintaksis so’zning so’z birikmasi va gap tarkibidagi birikish qoidalarni va usullarni hamda so’z birikmalarini, ularning tuzilishini, funktsiyasi, rivojlanish qonuniyatlarini o’rganuvchi fan deb hisoblaydi. “Olimning ta’kidlashicha, sintaksisning xarakterli xususiyati shundaki, uning har bir o’rganish ob’yekti o’zidan yuqoriroq bo’lgan grammatik birlikning struktur elementi sifatida funktsiyalashadi: so’z va uning shakllari so’z va gapning, so’z birikmasi turli yoyiq gaplarning, gap doirasida esa, o’z navbatida, sodda gap qo’shma gapning struktur elementi sifatida xizmat qiladi”. Shunday qilib, sintaksisning o’rganish ob’yekti gapligini tasdiqlaydi. Hozirgi kunda, V.Vinorgadovning nazariyasi va ta’limoti o’rta maktablarning darsligida o’z o’rnini topgan, ya'ni, maktab o’quvchilarini o’qitishda aynan ushbu olimning fikrlariga tayaniladi. O’zbek tili sintaksisi tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida dastlab Fitrat tomonidan “nahv” atamasi ostida o’rganildi. Shundan so’ng H.Qayumiy va S.Dolimov ham ikki qismli “Grammatika” asarini yozib, ikkinchi qismini “nahv” deb nomlaganlar. Gap nazariyasi ham turli tadqiqotchilar tomonidan keng o’rganilgan. Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma — gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha — fonetik, leksik, morfologik hodisa ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki o‘ziga xos. Zero, har qanday sintaktik hodisada so‘z va morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatni belgilashda leksik va morfologik omilga tayaniladi. Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi bo‘lgan qo‘shma so‘z (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birlik (ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas. Sintaksis atamasi grammatika atamasining o‘zi kabi ikki ma’noli: 1) tilning sintaktik qurilishi; 2) grammatikaning tarkibiy qismi. Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab, birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Gap barcha tillarda grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Gap turlarinining o'rganilishiga, gap tadqiqi bilan bog’liq muammolar va turli tillarda gaplarning taqqoslash va qiyoslash masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Shuning uchun turli oila va guruhlarga mansub tillardagi gaplarni va ularning turlarini qiyoslash va farqlash bugungi kun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda gaplar tishunoslikning turli yo'nalishlarida o’rganilib kelmoqda, jumladan, kontrastiv tilshunoslik, areal tilshunoslik, qiyosiy tipologiya, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya va pragmatik tilshunoslik. Albatta, tilshunoslikning har bir yo'nalishida gaplar va ularning muammolarini tahlil qilish yangicha yondashuvlarni va usullarni talab qiladi. Shuning uchun, gaplarning asosiy til birligi sifatida alohida o’rganish mavzusi diqqatga sazovordir. O’zbek tili sodda gap sintaksisning takomillashuvida B.O’rinboyevning “Hozirgi o’zbek tilida vokativ kategoriya”, N.Mahmudovning “O’zbek tilidagi sodda gaplarda mazmun va shakl assimetriyasi” monografiyalari ahamiyatli bo’ldi. O’zbek tili qo’shma gap sintaksisi shakllanishida akademik G.Abdurahmonov va M.Askarovlarning xizmati kattadir. O’zbek tili qo’shma gaplarning tadqiqiga bag’ishlangan “Hozirgi zamon o’zbek tilida ergashgan qo’shma gaplarning sostavi” asari bilan o’zbek tilida qo’shma gaplar alohida tadqiq qilinishni boshladilar. 1955-yilda F.Kamol “Qo’shma gaplarga doir masalalar” kitobini nashr etdi va unda qo’shma gaplarning maqomi, ularning tasnifi haqida dastlabki ma’lumot berdi. O’zbek tilida qo’shma gaplar tadqiqiga bag’ishlangan G.Abdurahmonovning ishini ko’rsatishimiz lozimdir. Jumladan, olim qo’shma gaplarni mazmun jihatdan quyidagi guruhlarga bo’lib chiqadi: aniqlovchi, ega, kesim, payt, o’rin, sabab, shart, maqsad, to’siqsiz, natija, ravish, qiyoslash ergash gapli qo’shma gaplar. O’z navbatida, qiyoslash ergash gapli qo’shma gaplar uchga bo’linadi: chog’ishtirish, o’xshatish, miqdor-daraja ergash gapli qo’shma gaplar. G.Abdurahmonov qo’shma gaplarning 15 turini izohlaydi. G.Abdurahmonov bog’lovchisiz qo’shma gaplar va komponentlarning biriktiruvchi bog'lovchilar, bog’lovchisiz qo’shma gaplar va ularning komponentlarining sabab, natija, shart kabi mazmun munosabatlari, murakkab qo’shma gaplar va uning turlari bo’yicha masalalarni atroflicha talqin etdi. Professor G.Abdurahmonov qo’shma gaplar nazariyasi va ular bilan bog’liq masalalarni chuqur o’rganib, hattoki, xorij mutaxassislari e’tibor bermagan masalalarga e’tibor qaratdi. Misol tariqasida, uyushiq kesimli gaplar haqida shunday ta’rif beradi: “Sodda va qo’shma gaplarni farqlashda qiyinchilik tug’diradigan holat shundan iboratki, ba’zi bir sintaktik konstruktsiyalarning tarkibida faqat bir ega — sub’yekt bo’lishiga qaramay, qo’shma gap sanaladi, chunki bu xil konstruktsiyani tashkil etgan qismlarning ham Grammatik, ham semantik jihatdan o’ziga mustaqil ekanligi ko’rinib turadi; bu xil konstruktsiyani tashkil etgan qismlarning har biri ma’lum fikr tugalligini ifodalaydi, ularning predikativlik va modallik xususiyatlari bo’ladi”. [2] Qo’shma gaplarning o’rganilishi L.Asqarovaning ishlarida qo’shma gaplarning o’rganilishi davom ettirildi. Olima qo'shma gaplarni bog’langan, ergashgan, bog’lovchisiz kabi turlarga ajratadi. G.Abdurahmonov tomonidan tavsiya berilgan qo’shma gaplarning turlarini qiyoslab va chog’ishtirib o’rgandi. Shuningek, A.Berdaliyev qo’shma gaplar sintaksisi sohasiga tizimli tilshunoslikning o’xshashlik (paradikmatika), sintaktik ziddiyatlar (oppozitsiya) kabi tushunchalarni olib kirdi. [8] Lekin A.Berdaliyevning ishida qo’shma gaplarning ajratilish va tasniflash masalalari qo'yilmagan. Mazkur masala G.Abdurahmonov, M.Asqarova va N.Turniyozovlarning ishlarida ko’rinadi. A.Nurmonov o’z ishlarida qo’shma gaplarni mazmun jihatdan o’rganib, gaplarning semantik tizimidagi propozitsiya aspekti, predikativ qurilmalar va kommunikativ aspekti kabi masalalarga o’z e’tiborini qaratdi. R.Sayfullayeva o’z tadqiqotlarida qo’shma gaplarni substantsial jihatdan talqin etgan. Hozirgi kunda qo’shma gaplar nazariyasi keng o’rganilmoqda. Jumladan, professor G.Hoshimov qo’shma gaplarni hajm jihatdan tadqiq qilish alohida ahamiyatga egaligini ifodalaydi. Olim qo’shma gaplarni quyidagi turlarga bo’lib chiqadi: politaksema o’z navbatida kollotaksema (collotaxeme), parataksema (parataxeme), gipotaksema (hypotaxeme), gipertaksema (hypertaxeme), supertaksema (supertaxeme), ultrotaksema (ultrataxeme), arxitaksema (architaxeme), sinkrotaksema (syncrotaxeme) larga bo’linadi. [4] Qo’shma gaplarning tadqiqi ustida ko’plab olim-u olimalar, professorlar izlanishlar olib borgan va olib boryapti. Ko’rinib turibdiki, qo’shma gaplarni har tomonlama tadqiq etish nihoyatda dolzarb masala hisoblanadi. Download 54,75 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish