|
«RAVSHAN» DOSTONI HAQIDA
«Doston» so‘zi adabiy atama sifatida xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotdagi yirik hajmli asarlarni anglatadi. Xalq dostonlarini do‘mbira yordamida ijro etuvchi, kuylovchi san’atkor o‘zbeklarda «shoir» yoki «baxshi» deb atalgan. Xorazmda dostonlar tor jo‘rligida aytiladi va bu xil aytuvchilar «xalfa» deb yuritiladi.
Baxshi va xalfalarning badiiy bisotida turli yo‘nalishlarda yaratilgan dostonlar bor. Ularning ilk bor qachon va kim tomonidan aytilganligini aniqlash deyarli mumkin emas. Baxshilar repertuaridagi asarlarning katta qismini ishqiy-sarguzasht dostonlar tashkil etadi. Bunday dostonlar mazmuni asosan sevgi mojarolaridan iborat. Ulardagi sevgi mojarolari qo‘rqinchli sarguzashtlar, ertaklardagidek xayoliy hodisalar hayotiy-real voqealar bilan aralash tasvirlanadi.
Bunday dostonlardagi voqealar tizmasi (sujet) bir-biriga ancha o‘xshashdir. Qahramon ko‘pincha afsonaviy go‘zalni tushida yoxud suratini uzuk yoki oynada ko‘rib qolib, g‘oyibona oshiq bo‘ladi. So‘ng uni izlab xatarli safarga otlanadi, sermashaqqat va tahlikali sarguzashtlarni, ajoyib-g‘aroyib voqealarni boshidan kechiradi, turli dushman kuchlar bilan to‘qnashadi, qahramonlik ko‘rsatadi. Barcha qiyinchiliklarni yengib, maqsadiga erishadi. Dostonlarimizning asosiy qismi ishqiy sarguzashtlarga bag‘ishlanganligi o‘zbek xalqi juda qadim zamonlardan buyon chin insoniy muhabbatni qadrlaganini ko‘rsatadi.
Dostonlar orasida «Go‘ro‘g‘li» turkumi alohida o‘rin tutadi. Bu turkum dostonlar turkman, qozoq, qoraqalpoq, tatar, turk, ozarbayjon, tojik, arman, gurji xalqlari orasida ham mashhur. O‘zbeklar orasida tarqalgan «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining o‘zi yuztadan oshadi.
«Ravshan» badiiy jihatdan g‘oyat pishiq ishqiy-sarguzasht dostondir. Asar folklorchi olim Hodi Zarif (1905– 1972) tomonidan birinchi marta 1928-yilda Ergash Jumanbulbul o‘g‘li (1868–1937) og‘zidan yozib olingan va 1941-yilda nashr ettiri lgan. Ergash shoir «Ravshan»ni otasi Jumanbulbuldan, u esa ustozi Kichik Bo‘rondan o‘rgangan.
«Ravshan» asarida otashin va samimiy muhabbat kuylanib, islomiy e’tiqod yo‘lida sobit tura oladigan iymonli kishilar madh qilinadi, ezgulik, mardlik va botirlik ulug‘lanadi, zulm va zo‘ravonlik, adolatsizlik qoralanadi.
Zulxumorni qo‘lga kiritish niyatida olis yo‘lga yakka o‘zi chiqqan Ravshan yoshligi, soddaligi tufayli osongina bandi etilib, zindonga tashlanadi. Ammo u qo‘rqoqlik qilmaydi. Yigitlik sha’niga dog‘ tushirmaslikka intiladi. Qoraxon a’yonlarining dinini o‘zgartirish haqidagi taklifi ni rad etib, o‘z e’tiqodidan, dinidan kechmasligini aytadi. Muhabbat uchun chekilgan iztirob, iymon yo‘lidagi azobga aylanadi. Chin muhabbat egasi bo‘lgan botir yigit o‘limdan hayiqmaydi. Dostonda Ravshanning g‘o‘rligi, tajribasizligi tufayli xatolar qilishi, aldanishi haqqoniy ko‘rsatiladi.
Hasanxon – Go‘ro‘g‘lining tarbiyasini olgan dongdor polvon. Zulxumor mayna orqali yo‘llagan maktubni olgan Hasanxon G‘irotda uch oylik yo‘lni yigirma kunda bosib o‘tadi. Dostonda shu o‘rinlar nihoyatda hayajonli, ta’sirchan va go‘zal ifodalangan.
Doston – she’riy san’atlarga, badiiy tasvir vositalariga juda boy. Zulxumorning qiyofasi, fe’l-atvori, tabiat manzara lari yuksak mahorat bilan chizilgan. Zulxumorning bog‘i tasvirini o‘qisangiz, ulkan e’tibor ila parvarishlangan, shohona ko‘shk va qasrli so‘lim maskan, jannatday bir oromjoy ko‘z o‘ngingizda namoyon bo‘ladi. Yoki Shirvon bozorining 145 misralik tasvirini olaylik. Dostonda sershovqin, to‘s-to‘polon Sharq bozorining o‘ta tabiiy, jozibador tasviri berilgan.
«Ravshan» dostoni qofiyali nasr (saj)ning go‘zal namunasidir. Deyarli har bir nasriy parcha – qofi yali. Dostonning vazni ham o‘ziga xos. She’riy qismi asosan yetti, sakkiz va o‘n bir bo‘g‘inli barmoq vaznida. Baxshi qahramonning ruhiy holati, his-hayajoni, voqea rivojining sur’atiga mos tasvir yo‘sinini topadi. Sakkiz bo‘g‘inli vazn urush va jangovarlik holatiga juda mos keladi:
Keling, kallar, keching jondan,
Umiding bo‘lsa maydondan.
Siz bir yondan, men bir yondan,
Ot qo‘y g‘animning ustiga.
Asarda tasvir etilayotgan voqea yo harakat sur’ati tezlashgan holatlarda esa yetti bo‘g‘inli she’rlardan foydalaniladi:
Qush uchmagan cho‘llardan,
So‘na yuzgan ko‘llardan,
Odami yo‘q yo‘llardan,
Dim uchi yo‘q cho‘llardan,
Tomosha qing, mard Hasan
Qistab o‘tib boradi.
Bunday o‘rinlarda tinglovchi o‘zini go‘yo asar qahramoni bilan yonma-yon ot qo‘yib borayotganday his etadi. Shoir qahramonlar ruhiy holatini chuqur his etadi va uni doston tinglovchilariga ham yuqtira biladi. Dostonning tili – sodda, rang-barang. Unda adabiy tilimizni boyitishga xizmat qiladigan so‘z va atamalar juda ko‘p.
Suyukli xalq shoiri Ergash Jumanbulbul o‘g‘lining ulkan mehnati, iste’dodi hamda dostonni yozib olgan folklorshunos va noshirlarning og‘ir mehnati tufayli avlodlarga meros bo‘lib qolgan «Ravshan» dostoni kitobxonlarni mustahkam islomiy e’tiqod, chin va pokiza muhabbat, or-nomus, qahramonlik, ota yurt va xalqqa sadoqat ruhida tarbiyalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
