Adabiy ertaklarni o‘ rganish usullari

2.3.“ Uch og‘a-ini botirlar” ertagini o‘rganish 
 
Amaldagi 5-sinf “Adabiyot” darsligida “Uch og‘a-ini botirlar” ertagi o‘rganish 
uchun tavsiya etilgan.
18
Kechagina boshlang‘ich sinfni tugatgan va hali ertaklar 
dunyosidan uzulib ulgurmagan xayolparast bolakaylarning o‘rta bosqich adabiy 
ta’limida ham ertaklar bilan tanishishi ularning shaxs sifatida shakllanishida muhim 
ahamiyat kasb etadi. “Uch og‘a-ini botirlar” ertagini o‘qishga kirishishdan oldin 
o‘qituvchi keyingi dars “Ertak darsi” bo‘lishini, unda o‘quvchilar o‘zlari ertak 
to‘qishlarini, darslikdagi ertakni o‘qishi, uning matni ustida ishlash jarayonida 
bo‘lajak ertak darsiga material yig‘ib borish lozimligi aytiladi. Bu o‘quvchilarni 
hayajonlantirishi tabiiy. Bundan tashqari, o‘qituvchining ogohlantirishi ularni ertak 
yaratish haqida o‘ylab yurishday faoliyat atrofiga birlashtiradi.
O‘qituvchi asar matnini ohangga solib o‘qib beradi. Ertakni bolalarga 
o‘qittirish metodik jihatidan to‘g‘ri tadbir emas. Hatto o‘qituvchining o‘zi ham 
ertakni ifodali o‘qishga alohida tayyorgarlik ko‘rishi shart. CHunki ertak o‘qilish 
yo‘sini bilan tinglovchilarni rom etib olsa, dars muvaffaqiyatli chiqishi aniq. 
Darslikda ertak matni qisqartirib berilgan. O‘qituvchi “Uch og‘a-ini 
botirlar”ning to‘la nusxasini topib, o‘quvchilarning bu ertak haqida to‘liq 
tasavvurga ega bo‘lishlariga erishgani ma’qul. Ertakni o‘rganish uchun dasturda 
uch soat ajratilgan bo‘lib, asarni o‘qish uchun 28-30 daqiqa sarflanadi. Qolgan vaqt 
matn mazmuni yuzasidan o‘qituvchi tomonidan taqdim etilgan savol-topshiriqlar 
ko‘magida asarni tahlil qilishga bag‘ishlanadi.
18
S. Aҳmedov va boshқ. Adabiyot. Umumiy ўrta tahlim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. T.: SHarқ, 2007. 64-bet. 

---

45 
Amaldagi darslikda ertakning mazmuni yuzasidan berilgan didaktik ashyolar 
o‘quvchilarni matn mohiyatiga chuqur kirib borishlariga imkon bermaydi. SHu bois 
o‘qituvchi ertak mazmuni yuzasidan quyidagicha savol-topshiriqlar tuzgani foydali 
bo‘ladi: “Ertakning “Uch og‘a-ini botirlar” deb atalishining sabablari haqida 
fikringizni ayting” topshirig‘i yuzasidan o‘quvchilar hech qiynalmay fikr 
bildiradilar. Lekin “Otaning o‘g‘illariga aytgan: “
Birinchidan, sog‘lom vujudli qilib 
o‘stirdim – quvvatli bo‘ldingiz. Ikkinchidan, yarog‘ bilan tanishtirdim – yarog‘ 
ishlatishga usta bo‘ldingiz. Uchinchidan, qo‘rqitmay o‘stirdim – botir bo‘ldingiz
”,- 
tarzidagi so‘zlariga e’tibor qiling. Bu so‘zlarning yigitlar tabiatiga xos 
xususiyatlarni belgilashdagi o‘rni haqida mulohaza yuriting” tarzidagi ikkinchi 
topshiriq o‘rtaga tashlanganda o‘quvchilar o‘ylanishi, o‘zlarini bir oz zo‘riqtirishi 
kerak bo‘ladi. Bu topshiriq ularni yigitlar tabiatiga xos bo‘lgan baquvvatlik, yarog‘ 
ishlatishga ustalik, botirlik, topqirlik, zukkolik, sinchkovlik kabi sifatlar ularning 
qaysi ishlarida ko‘ringanini matndan qidirishga yo‘naltiradi. O‘quvchilar 
botirlarning sher, ajdar va o‘g‘rilar bilan to‘qnashuvdagi qahramonliklari 
tasvirlangan lavhalarga murojaat qiladilar. Topshiriqni bajarish mobaynida ular 
botirlarning shaxsi bilan bog‘liq jihatlarni kashf qiladilar.
O‘qituvchi muntazam ravishda o‘quvchilardan fikrlarini matnga tayangan 
holda bayon etishni, aytganlarini asardan misollar keltirib asoslashni talab qilishi 
bolalarni ijodiy fikrlashga yo‘naltiradi. Tarbiyalanuvchilar otaning: “sog‘lom 
vujudli qilib o‘stirdim – quvvatli bo‘ldingiz” degan gapi zamirida qanday haqiqat 
borligi, sog‘lom, baquvvat bo‘lib o‘sishning garovi nimada ekanligi, bunda otaning 
vazifasi nimalardan iboratligi haqida ham o‘ylab ko‘rsinlar. Buning uchun 
o‘qituvchi shu tasvirni savolga aylantirib, ota tarbiyasidagi: “Qo‘rqitmay o‘stirdim 
– botir bo‘ldingiz” tarzidagi jihatda nimalar nazarda tutilganiga, “qo‘rqitmay 
o‘stirish”ning ma’nosini chaqishga o‘quvchilar e’tiborini qaratgani ma’qul. 
O‘quvchilar bu ibora zamiridagi ma’noni qanday tushunadilar? Bular – ertak 
zamiriga singdirilgan milliy tarbiyaning asoslari. O‘qituvchi buni e’tbirdan chetda 
qoldirishi mumkin emas. Qadimda yarog‘ ishlata bilish, ot minish ham yigit 
kishining fazilatlaridan hisoblangan.

---

46 
Ikkinchi darsda asar tahlilini davom ettirib, o‘quvchilar otaning: