o`rganamiz.
Leksemaning
nutqdagi
voqeligi
so„zdir.
Leksemalar
konstruksiyalarda mustaqil o„rin egallay olish yoki egallay olmasligiga ko„ra,
mustaqil va yordamchi leksemalarga bo„linadi.
Mustaqil leksemalar nutqda alohidalik xususiyatiga, o„zidan keyin grammatik
morfemalarni ergashtirish qobiliyatiga ega. Biroq leksemalar ichida shundaylari
ham borki, ular gapda mustaqil o„rinni egallay olmaydilar. Bunday leksemalar
sirasiga yordamchi so„zlar (bog„lovchilar, sof ot, fe‟l, ravish, ko„makchi, yuklama,
nisbiy so„zlar va b.:
ham, hamda, biroq, lekin; uchun, bilan, sari, sayin; tag, ost,
bo„y, old; qara; boshla, yubor, bo„l, so„ng, kabi, yanglig„
, burun….) kiradi.
Mohiyatan ushbu yordamchi leksemalar grammatik morfemalardir. Ular
leksemalarga o`xshab, alohidalik xususiyatiga ham ega bo„ladi. Boshqacha
aytganda, yordamchi so„zlar leksemalar va qo„shimchalar orasida « oraliq
uchinchi» bo„lib, ham lekmemalar, ham grammatik morfemalar xususiyatini o„ziga
mujassamlashtiradi. Ammo ular na leksemalarga, na grammatik morfemalarga
to„liq teng bo„la olmaydi.
Leksema jamiyatning barcha a‟zolari uchun tayyor, umumiy va majburiy
sanalishi bilan bir qatorda yana bir qancha xususiyatlarga egadir.
1. Jamiyat a‟zosi leksemani yasamaydi, uni tayyor holda qabul qiladi.
2. Jamiyat a‟zosining ongida har bir leksema boshqa leksemalar bilan
o„xshashlik qatorlarida (paradigmalarda) yashaydi. Masalan:
[daftar] ~
[bloknot]; [daftar] ~ [oynoma] ~ [ro„znoma]; [daftar] ~ [qissa] ~ [roman];
[daftar] ~ [muqova] ~ [varaq] ~ [bet] ~ [bob] kabi.
Daftar so„zi shu
munosabatlar asosida turlicha ma‟no beradi.
3. Leksemalar inson ongida qo„shnichilik munosabatlarida (sintagmatik) ham
yashaydi. Masalan:
[daftar] ~ [yoz] ~ [ol] ~ [sifatli] ~ [matematika] ~ [ona
tili]; [daftar] ~ [son qo„shimchalari] ~ [egalik qo„shimchalari] ~ [kelishik
qo„shimchalari]....
Bu o„xshashlik va qo„shnichilik munosabatlari, ma‟no va vazifa imkoniyatlari
nutqda oydinlashadi, aniqlashadi. Demak, leksemalar til egalari ongida
voqelashgan va voqelashadigan nutqiy imkoniyatlar yig„indisi hamdir.
Leksema til birligi sifatida turlicha imkoniyatlar majmuasi bo„lsa, so„z uning
voqelanishi, ro„yobga chiqishi, aniq shakl, mazmun va vazifa kashf etgan moddiy
ko„rinishidir. Har bir leksema nutqda muayyan so„z sifatida namoyon bo„ladi.
Leksema ikki tomonga ega bo„lgan til birligidir. Aniqrog„i, u shakl va mazmun
tomonlaridan iborat ramzdir. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni
nomema deyiladi. Nomema faqat leksemaning shakliga (moddiy qobig„i, tashqi
tomoniga) nisbatan ishlatiladi. Leksemaning mazmun tomoni (ma‟nosi, ichki
tomoni….) esa
semema nomi bilan yuritiladi. Demak, leksema=
nomema+sememadir.
Do'stlaringiz bilan baham: