Abuzalova M

№ 
Leksema 
Ma‟noviy 
Sintaktik 
Morfologik 
Izoh 

---

turlari 
(ajralish-
ning asosiy 
belgisi) 
1 
Fe‟l 
Harakat- 
holatni 
nomlash 
asosida  atash 
mustaqil 
leksemalari  
Cheklanmagan 
muchalanuvchi- 
lik  (gap  bo`lagi 
bo`lib kelishi) 
Nisbatlanuv-
chi 
o`zgaruvchi 
(yozmoq-
yozildi) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
2 
Ot 
Predmet 
va 
predmetlikni 
nomlash 
orqali 
atash 
mustaqil 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-
lik  
Sonlanuvchi 
o`zgaruvchi 
(kitob-
kitoblar) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
3 
Sifat 
Belgini 
nomlash 
asosida  atash 
mustaqil 
leksemalari  
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-  
lik  
Darajalanuv-
chi 
o`zgaruvchi 
(yaxshi- 
yaxshi  -roq) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
4 
Son 
Miqdorni 
nomlash 
asosida  atash 
mustaqil 
leksemalari      
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-
lik  
Tartiblanuv-
chi 
o`zgaruvchi 
(bir-birinchi) 
Morfologik 
va 
ma‟noviy 
5 
Ravish 
O`rin, 
payt, 
tarz-tusni 
nomlash 
asosida  atash 
mustaqil 
leksemalari 
Cheklangan 
muchalanuvchi-
lik 
O`zgarmas-
lik 
Morfologik 
va sintaktik 
6 
Taqlid 
Tovush  yoki 
ko`rinishga 
taqlid 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-
lik  
- 
Ma‟noviy 
7 
Ishoralar 
(olmosh-
lar) 
Ishora 
mustaqil 
leksemalari 
- 
- 
Ma‟noviy 
8 
Ko`mak-
chi 
 
So`zni 
so`zga 
tobelantiruvchi 
muchalanmas 
leksemalar 
O`zgarmas-
lik 
Sintaktik 
9 
Bog`lov-
chi 
 
So`zni  va  gapni 
bog‟lovchi  
O`zgarmas-
lik 
Sintaktik 

---

muchalanmas 
leksemalar   
10 
Yuklama 
Ta‟kid 
Muchalanmaslik  O`zgarmas-
lik 
Ma‟noviy 
 
11 
Modal 
Munosabatni 
nomlash 
asosida  atash 
leksemalari 
Ajraluvchilik 
(gap 
bo`laklari 
bilan 
munosabatga 
kirishmaydi) 
O`zgarmas-
lik 
Ma‟noviy 
va sintaktik 
12 
Undov 
His-hayajonni 
tasvirlash 
leksemalari 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-
lik 
Ma‟noviy 
va sintaktik 
13 
Tasdiq  va 
inkor 
so`zlar 
Tasdiq-inkor 
ma‟nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-
lik 
Ma‟noviy 
va sintaktik 
14 
Taklif 
so`zlar 
Tasdiq  
ma‟nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-
lik 
Ma‟noviy 
va sintaktik 
 
     
DTSga  asoslangan    ona    tili    o`quv  dasturi  va  darsliklarida  ham  o`zbek  tili  
qurilishi  talqinida  qator  yangiliklar   ko`zga tashlanadi:      
    1. Olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe‟l, ravish, taqlidiy so`z,  undov  gap  
va,  hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati   hisobga   olingan   
holda  ularni  o`rganish   fe‟l,  ravish,  taqlidiy  so`zlardan keyinga ko`chirilgan   va   
ular   ishora   so`zlar   sifatida izohlanilgan. 
     2. Dasturda  bir  so`z  turkumidan  ikkinchi   bir   so`z  turkumiga o`tish  talqini  
rus  tili  grammatikasidan  ko`chirilgan  hodisa  sifatida    baholanadi    (“Yaxshi    bola   
yaxshi   o`qiydi”; “Mardona yigit  mardona  gapiradi”  kabi  gaplarda  yaxshi va 
mardona so`zlari   birinchi   birikmada   sifat   deb, ikkinchi birikmada esa ravish  
deb  bahslanadi).    Darslikda    ravish    so`z    turkumining  xususiyatlari    o`rganilar  
ekan,    uning  morfologik  kategoriyalarni,  so`z    o`zgartiruvchi  qo`shimchalarni 
qabul qila olmasligi  asosiy  belgisi  qilib ko`rsatilgan.  Ravishlarning morfologik  
jihatdan    o`zgarmas    ekanligi      qator      misollarda  (tasodifan,  birga,  qasddan, 
o`zbekona, haqiqatan)  aniqlab berilgan. Ravishlarning sintaktik vazifasi ularning 
aniqlovchi bo`lib kela olishi bilan kengaytirilgan. 
     3.  Egalik,  kelishik  qo`shimchalari  faqat  otlar  va  otlarni  almashtirishga  xizmat  
qiladigan  olmoshlar  bilan   birikadi, degan g'ayriilmiy    talqin   dasturdan   o`rin   
olmagan.  Grammatikadagi  otlashuv  hodisasi    "ma‟no    torayishi"    mavzusi 
doirasida izohlangan. 
     4.  So`z    turkumlarini    o`rganishda      ularning      asosiy  ma‟noviy,  morfologik,  
sintaktik  xususiyatlari  hisobga  olingan  holda,  amaldagi  dastur    va  
darsliklarimizdan  farqli  o`laroq quyidagicha joylashtirilgan: 
     
     1.Fe‟l.                                            7. Olmosh 
     2.Ot.                                               8. Ko`makchi 
     3. Sifat.                                           9. Bog'lovchi 

---

     4. Son.                                            10.Yuklama 
     5. Ravish.                                       11.So`z- gaplar (undov,modal,tasdiq          
     6. Taqlid so`z                                  va      inkor,taklif so`z-gaplar) 
 
     7-sinf  darsligida  so`z-gaplar,  ularning  ko`rinishlari haqida batafsil   ma‟lumot  
berilgan.  Tasdiq-inkor  ma‟nosini ifodalaydigan so`zlar   (asosan,    ha, yo`q, xo`p, 
xo`sh)  tilshunosligimizda,  ko`pincha,    modallar    tarkibida  o`rganilib  kelingan. 
Hozirgi  tilshunoslikda  esa    ularning    ma‟noviy  xususiyatlari  hisobga        olingan   
holda   alohida guruhga ajratilgan. Taklif  so`z-gaplar  guruhiga  qo`llanilishi  tana 
a‟zolarining  maxsus  harakatlari  bilan  uzviy  bog'liq  bo`lgan  Ma,  Mang,  Qani,  
Xo`sh?,   Marhamat   kabi   so`zlar   kiritilgan. So`z-gaplarning asosiy  xususiyati,  
ya‟ni  ularning  kesimlik shakli qo`shimchalarini  mutlaqo  qabul  qila olmasligi   
izohlab berilgan. 
     So`z turkumlarning miqdori, ularning belgilari tarixiy o`zgaruvchan bo`lib, turli 
sistemalardagi  tillardagina  emas,  qarindosh  tillarda  ham  turlichadir.  Shunga 
qaramay bir tildagi so`z turkumlarning miqdori bo`yicha ham olimlar orasida turli 
qarashlar,  tasniflar  mavjud.  Masalan,  hozirgi  rus  tilidagi  so`z  turkumlarining 
miqdori haqida shunday tasnif mavjud: ko`pchilik olimlar so`z turkumini o`nta deb 
hisoblaydilar.  Bular:  ot  (имя  существительное),  fe‟l  (глаголы),  sifat  (имя 
прилагательное),  ravish  (наречие),  son  (имя  числительное),  bog`lovchi 
(союзы), predloglar, undov (междометные слова), yuklama (частицы).  
Hozirgi  ingliz  tilidagi  so`z  turkumlarining  soni  ham  turli  olimlar  tomonidan 
turlicha  talqin  qilinadi:  ba‟zilari  o`nta  deb  ko`rsatsa  (ot(noun),  sifat  (adjectives), 
son (numeratives), olmosh (pronouns), fe‟l (verbs), ravish (adverbs), predlog, artikl 
va  yuklama  (conjunctions),  ba‟zilari  o`n  to`rtta  deydilar:  yuqoridagilarga 
qo`shimcha  ravishda  modal  so`zlar,  holat  kategoriyasi,  undovlar,  javob  so`zlar 
kiritiladi.  
Hind-yevropa  tillariga  kiruvchi  tojik  tilida  ham  so`z  turkumlari  quyidagicha 
tasniflanadi:  ot:  дафтар,  духтар,  хона;  sifat:  нав,  калон,  калонтар,  сурх, 
сурхтар;  son:  як,  даҳ,  бист;  olmoshlar:  ман  мо,  ту,  шумо,  ў,  онҳо,  ин;  fe‟l: 
кардан,  рафтан,  истодан;  ravishlar:  муваққатан,  ҳоло,  тозон-тозон; 
predloglar:  ба,  дар,  аз,  барои;  bog`lovchilar:  ва,  ҳам,  чунки,  зеро,  бо  ин  ки; 
yuklamalar: - ми, - а, - ку, не; undov so`zlar: оҳ! офарин! вой! э вой! 
 Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  keyingi  yillardagi  ona  tili  tizimidagi  qator 
yangiliklar,  tajribalar, ilmiy xulosalar umumiy o`rta ta‟lim dastur va darsliklarida 
ham o`z ifodasini topgan.