Abuzalova M

harf, fonema 
va 
transkripsiya
dir. 
Nutq tovushlarining, yozuvdagi shartli ifodasi harf hisoblanadi. 
Tovush bilan harfni farqlash lozim, ular bir narsa emas. Tovush nutqqa 
xos birlik bo„lsa, harf yozuvga tegishlidir. Harf ham ijtimoiy qiymatga 
ega, biroq u o„z ijtimoiy xizmati bilan tovushga teng kela olmaydi. 
Tovushga nisbatan harfning vazifasi bir qadar 
chegaralangan. 
Chunonchi, 
o„t (olov), o„t (maysa), o„t (fe‟l), o„tkazmoq, o„tqazmoq, 
o„tqizmoq, noo„rin, do„ppi, o„n, o„q 
so„zlarining hammasida [
o„] 
tovushi 
ishtirok etadi. Ammo bu so„zlar tarkibidagi [
o„] 
tovushining talaffuzi 
aynan bir xilda emas, ma‟lum darajada farqlanadi. Yozuvda esa 
tovushning serqirraligi hisobga olinmaydi va birgina harf bilan 
ifodalanaveradi. Zero, harf yuqorida ta‟kidlaganimizdek, tovushning 
barcha xususiyatlarini aks ettira olmaydi. 
Tovush so„zining faqat moddiy qobig„igina bo„lib qolmay, balki so„z 
va so„zshakllarni o„zaro farqlash, ma‟no ajratish vazifasini ham bajaradi. 
Bu sizga “Fonema” mavzusidan yaxshi tanish. Demak, nutq tovushlari 
ifodasining yana bir ko„rinishi 
fonema 
bo„lib, fonemani harfdan farqlash 
juda zarurdir. Ma‟lumki, fonema eng kichik til bo„lagi bo„lib, so„zlarni, 
morfemalarni o„zaro farqlashga xizmat qiladi. Masalan, 
tor, tar, ter, tir, 
tur, to„r 
so„zlarida [a], [o], [e], [i], [u], [o„] unlilari fonemalar 
hisoblanadi. 
Sor, bosh, qol, dog„, nok, goh, joy 
kabi so„zlarda [s], [r], [b], 

---

83 
[sh], [q], [l], [d], [g„], [n], [k], [g], [h], [j], [y] undoshlari ma‟no 
farqlovchi fonemalardir. 
O„rdak 
so„zidagi har bitta tovush (harf) alohida fonemadir. Ammo 
o„, r, d, a, k, tovush (harf)lari alohida olib qaralganda fonema bo„la 
olmaydi. Fonema bilan harf tushunchalari o„zaro uzviy bog„liq, ammo 
ular aynan bir narsa emas. Harf yozuv birligi, fonema esa 
tilshunoslikning “Fonologiya” sathida o„rganiluvchi til birligidir. 
Transkripsiya 
(transcriptio ko„chirib yozish) – yozuvning nutq 
tovushlari talaffuzini aniq ifodalash uchun ishlatiladigan sun‟iy (shartli) 
turi; nutq bo„laklari (tovush, bo„g„in, so„z)ning tovushiy sifatlarini 
yozuvda aniq aks ettirish usuli. Transkripsiya, eng avvalo, 2 ga bo„linadi: 
ilmiy transkripsiya va amaliy transkripsiya. Ilmiy transkripsiya o„z 
xususiyatiga ko„ra, fonetik va fonematik transkripsiyalarga bo„linadi. 
Fonetik transkripsiya og„zaki nutq (talaffuz)ni barcha xususiyatlari bilan 
yozuvda aniq aks ettirishni ko„zda tutadi va xorijiy tillar (masalan, ingliz 
tili) lug„atlarida, til darsliklari va notiqlik qo„llanmalarida, jonli tilni 
yozib olishda (dialektologik yozuvlar, fonetika darsliklari va boshqalar) 
qo„llanadi. Fonetik transkripsiyaning asosiy prinsipi shundaki, talaffuz 
etilgan har bir tovush yozuvda alohida qayd etilishi kerak. Fonetik 
transkripsiya amaldagi biror alifbo asosida, unga nutq a‟zolaridagi ayrim 
artikulyatsiyalarni aks ettiruvchi ostust belgilari yoki ixtiyoriy o„ylab 
topilgan belgilar tizimini qo„shish bilan yaratiladi. Masalan, o„zbek 
shevalarini o„rganish maqsadidagi dialektologik yozuvlarda amaldagi 
alifboda bo„lmagan e, o 9 (til oldi a), o„,‟ (i ning variantlari), o, q (o„ 
ning variantlari) va boshqa belgi (harf)larning qo„llanishi. Universal 
transkrepsiya sifatida Xalqaro fonetik uyushma – IPA (International 
Phonetic Association) tomonidan 1886-yilda lotin grafikasi asosida 
yaratilgan va doimo takomillashtirib boriladigan xalqaro fonetik alifbo 
qo„llanadi. 
Fonematik transkrepsiya har bir so„zni fonema tarkibiga ko„ra aks 
ettiradi, bunda kuchsiz pozitsiyalarda paydo bo„ladigan variantlar aks 
ettirilmaydi. Ushbu transkrepsiyaning prinsipiga ko„ra, har bir fonema, 
pozitsiyasidan qat‟i nazar, doimo ayni bir belgi bilan aks ettiriladi. 
Fonematik transkrepsiyada fonetik transkrepsiyaga karaganda kamroq 

---

84 
belgi ishlatiladi, chunki fonemalar miqdori doimo variantlar miqdoridan 
kam bo„ladi. 
Amaliy transkrepsiya muayyan milliy alifbo vositalari orqali boshqa 
tillardagi atoqli otlar, terminlar, maxsus nomlar va shu kabi tarjima 
qilinmaydigan so„zlarni aks ettiradi va shu yo„l bilan ularni qabul 
qiluvchi tilning bosma matnlariga kiritadi. Amaliy transkrepsiya qabul 
qiluvchi til alifbosidagi belgilar chegarasidan chiqmaydi, lekin 
belgilarning ayrim g„ayriodatiy qo„llanishlariga yo„l qo„yadi. Amaliy 
transkrepsiyaga qo„yiladigan asosiy talablardan biri qabul qilinayotgan 
birlikning talaffuzini imkon qadar aniq saqlab qolishdir. Shu bilan birga, 
amaliy transkrepsiya so„zning morfem tuzilishini, uning grafik 
xususiyatlari va boshqani saqlab qolishi hamda muayyan so„zning oson 
o„zlashishini ta‟minlashi kerak. 
Fan olamida transkripsiya so„zi boshqa ma‟nolarda 
ham 
qo„llaniladi. Masalan, biologiyada tirik hujayralarda matritsa – 
dezoksiribonuklein kislota (DNK)da ribonuklein kislota (PNK) 
biosintezining amalga oshish jarayoni tushinilsa, musiqada ayrim musiqa 
asarini boshqacha tarzda – biror so„zga moslab ifodalash (aranjirovka) 
yoki erkin qayta ishlash tushiniladi. 
Tilshunoslikda esa keng ma‟noda atoqli – geografik, tarixiy va 
boshqa nomlarning ma‟lum bir qoida asosida berilishi; tor ma‟noda esa 
transkripsiyaga yuqorida berilgan ta‟rif asosi anglashiladi. Bu atama 
ko„pincha keyingi ma‟noda ishlatiladi. Demak, transkripsiya nutq 
tovushlarining barcha xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalsh vositasi 
bo„lib, yozuvning shartli, sun‟iy turidir. 
Transkripsiya o„rganish nima uchun kerak? Bu savolga shunday 
javob berish mumkin: 
birinchidan, transkripsiya og„zaki nutq jarayonida talaffuzning 
yozuvda aks ettirilmagan tovush xususiyatlari va yozuvdagi matnlarni 
to„g„ri va juda aniq ifodalash uchun zarur; 
ikkinchidan, qadimgi yozuvlarni to„g„ri o„qish, o„rganish, o„qilishi 
qiyin va murakkab bo„lgan ieroglifik va bo„g„inli yozuvlarni o„rganish 
uchun zarur; 
uchinchidan, orfografiya qoidalarida tarixiy- an‟anaviy tamoyil 
saqlangan tillarni o„rganish ishlarini osonlashtiradi; 

---

85 
ega. 
to„rtinchidan, chet tillarning talaffuzini o„rganishda katta ahamiyatga 
Transkripritsiya tamoyillari o„ziga xos xususiyatlarga ega bo„lib, u 
orfografiyaning fonetik, morfologik, shakliy va tarixiy – an‟anaviy 
prinsiplaridan farq qiladi. Transkripsiyaning asosiy tamoyiliga ko„ra 
so„zlar qanday eshitilsa, shunday yozib olinadi. Bu holat qisman 
orfografiyaning fonetik prinsipiga o„xshaydi. Biroq orfografiyada odatda 
bir tovush bitta harf bilan ham, ba‟zan bitta tovush ikki harf bilan ham 
yoki, aksincha, ikki tovush bitta harf bilan (bunda kirill alifbosidagi e, ѐ, 
ю, я grafemalari nazarda tutilmoqda) berilishi ham mumkin. 
Transkripsiyada esa hamma vaqt bir tovush harf (belgi) bilan beriladi. 
Transkripsion belgilar xalqlar o„rtasida keng tarqalgan an‟anaviy 
alifbolar asosida tuziladi. Ularga qo„shimcha belgilar ham qo„shiladi. 
Transkripsion belgilar soni asos qilib olingan alifbo harflari sonidan ko„p 
bo„ladi. Asosiy transkripsion belgilarga qo„shiladigan qo„shimcha 
belgilar