Jamiyat a‟zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo„lgan, shakl va
mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan voqeylikdagi
narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va
lug„atda grammatik morfemalarni o„ziga biriktira oladigan
morfema turi leksemadir.
Ma‟lumki, formal tilshunoslikda til va nutq
hodisalari, birliklari farqlanmas edi. Shunga ko„ra, leksema va so„z ham
bir-biridan farqlanmagan. Sistem tilshunoslik nuqtayi nazaridan bevosita
kuzatishda berilgan matn va lug„atlarda qayd etilgan so„zlar nutq
birliklari hisoblanadi. Yuqorida qayd etib o„tganimizdek, til birliklari
bevosita kuzatishda berilmagan bo„lib, ular jamiyat a‟zolari uchun
tayyor va majburiy bo„ladi.
Til birliklari (fonema, morfema, leksema, konstruksiya)dan
fonemaning to„la ta‟rifi bilan tanishmiz. Morfemalarni keyingi
ma‟ruzalarimizda atroflicha o„rganamiz. Leksemaning nutqdagi voqeligi
so„zdir. Leksemalar konstruksiyalarda mustaqil o„rin egallay olish yoki
96
egallay olmasligiga ko„ra, mustaqil va yordamchi leksemalarga
bo„linadi.
Mustaqil leksemalar nutqda alohidalik xususiyatiga, o„zidan keyin
grammatik morfemalarni ergashtirish
qobiliyatiga
ega.
Biroq
leksemalar ichida shundaylari ham borki, ular gapda mustaqil o„rinni
egallay olmaydilar. Bunday leksemalar sirasiga yordamchi so„zlar
(bog„lovchilar, sof ot, fe‟l, ravish, ko„makchi, yuklama, nisbiy so„zlar va
b.:
ham, hamda, biroq, lekin; uchun, bilan, sari, sayin; tag, ost, bo„y,
old; qara; boshla, yubor, bo„l, so„ng, kabi, yanglig„, burun….)
kiradi.
Mohiyatan ushbu yordamchi leksemalar grammatik morfemalardir. Ular
leksemalarga o„xshab, alohidalik xususiyatiga ham ega bo„ladi.
Boshqacha aytganda, yordamchi so„zlar leksemalar va qo„shimchalar
orasida « oraliq uchinchi» bo„lib, ham lekmemalar, ham grammatik
morfemalar xususiyatini o„ziga mujassamlashtiradi. Ammo ular na
leksemalarga, na grammatik morfemalarga to„liq teng bo„la olmaydi.
Leksema jamiyatning barcha a‟zolari uchun tayyor, umumiy va
majburiy sanalishi bilan bir qatorda yana bir qancha xususiyatlarga
egadir.
1.
Jamiyat a‟zosi leksemani yasamaydi, uni tayyor holda qabul
qiladi.
2.
Jamiyat a‟zosining ongida har bir leksema boshqa leksemalar
bilan o„xshashlik qatorlarida (paradigmalarda) yashaydi. Masalan:
[daftar] ~ [bloknot]; [daftar] ~ [oynoma] ~ [ro„znoma]; [daftar] ~
[qissa] ~ [roman]; [daftar] ~ [muqova] ~ [varaq] ~ [bet] ~ [bob]
kabi.
Daftar
so„zi shu munosabatlar asosida turlicha ma‟no beradi.
3.
Leksemalar inson ongida qo„shnichilik munosabatlarida
(sintagmatik) ham yashaydi. Masalan:
[daftar] ~ [yoz] ~ [ol] ~ [sifatli] ~
[matematika] ~ [ona tili]; [daftar] ~ [son qo„shimchalari] ~ [egalik
qo„shimchalari] ~ [kelishik
qo„shimchalari]....
Bu o„xshashlik va qo„shnichilik munosabatlari, ma‟no va vazifa
imkoniyatlari nutqda oydinlashadi, aniqlashadi. Demak, leksemalar til
egalari ongida voqelashgan va voqelashadigan nutqiy imkoniyatlar
yig„indisi hamdir.
Leksema til birligi sifatida turlicha imkoniyatlar majmuasi bo„lsa,
so„z uning voqelanishi, ro„yobga chiqishi, aniq shakl, mazmun va vazifa
97
kashf etgan moddiy ko„rinishidir. Har bir leksema nutqda muayyan so„z
sifatida namoyon bo„ladi. Leksema ikki tomonga ega bo„lgan til
birligidir. Aniqrog„i, u shakl va mazmun tomonlaridan iborat ramzdir.
Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni
nomema
deyiladi.
Nomema faqat leksemaning shakliga (moddiy qobig„i, tashqi tomoniga)
nisbatan ishlatiladi. Leksemaning mazmun tomoni (ma‟nosi, ichki
tomoni….) esa
Do'stlaringiz bilan baham: |