Abulqosimov h. P., Muminov n. G

1.2.2-jadval 
Xufyona iqtisodiyot turlarining tavsifi
16
 
Kriminal iqtisodiyot 
Majburiy 
nolegal 
iqtisodiyot 
Sub’ektlar 
An’anaviy 
kriminal, 
mafiya, 
oligarxlar, 
korrupsiyalashgan 
mansabdorlar, yirik va 
o‘rta biznes 
Kichik 
va 
o‘rta 
tadbirkorlar, 
o‘zini 
o‘zi ish bilan band 
etganlar, uy xo‘jaligi 
Maqsad 
va 
motivlari bo‘yicha 
faoliyat tavsifi 
Qasddan, 
shaxsiy 
boyishga yo‘naltirilgan 
Yashab qolish uchun 
majbur bo‘lganligi 
Insofsiz 
raqobat 
usullari 
Soliqlarni to‘lamaslik, 
bozorlardagi 
kelishuvlar, 
davlat 
organlari 
xodimlarini 
sotib 
olish, 
raqobatsilarga jismoniy 
bosim o‘tkazish 
Soliqlarni to‘lamaslik 
Oqibatlari, zararlar 
ko‘lami bo‘yicha 
faoliyatlar tavsifi 
Ochiq ijtimoiy xavfli, 
jinoiy 
ko‘rinishdagi 
faoliyatlar 
Jamiyatga 
jiddiy 
zarar keltirmaydigan 
nolegal( 
norasmiy) 
faoliyatlar 
Aholining 
munosabati 
Negativ 
Tarafdor, sabrli 
Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari 
yashirin ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. 
Rasmiy ro‘yxatga olinmagan xo‘jalik sub’ektlariga quyidagilar 
kiradi: 
– uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura 
shaklidagi to‘lovlar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat 
ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga 
olinmagan jismoniy shaxslar; 
16
Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного 
хозяйства: учебник.-М., 2005. С.34. 

---

– aholigi pullik uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish; 
– legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin 
korxonalar, sexlar. Ularning faoliyati statistika va buxgalteriyada 
hisobga olinmaydi. 
Xufyona iqtisodiyot mikro, mezo, makro va megaiqtisodiyot 
darajalarida faoliyat yuritadi. Jahon miqyosida xufyona iqtisodiyot 
bank va korporativ sohalarida moliyaviy-iqtisodiy jinoyatlar, 
narkobiznes, foxishabozlik, odam savdosi, pornabiznes, yashirin 
qurol savdosi, “harom pullarni oqlash”, ya’ni jinoyatchilik orqali 
topilgan pullarni legallashtirish hamda korrupsiya shakllarida 
namoyon bo‘ladi. 
Xufyona iqtisodiyotining iyerarxik tarkibi tarkibiy qismlar 
o‘rtasidagi ko‘plab munosabatlar bilan tavsiflanadi, ularning eng 
xarakteristikasi 
muvofiqlashtirish 
va 
bo‘ysunishdir. 
Muvofiqlashtirish (gorizontal tartib) va bo‘ysunish (vertikal tartib) 
zamonaviy xufyona iqtisodiyotiga xosdir, shuning uchun xufyonali 
iqtisodiyot nafaqat iyerarxik, balki tarmoq tuzilmasi hamdir. Xufyona 
iqtisodiyotining aniq tuzilishi mamlakatda xuddi shunday rasmiy 
boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan parallel davlatning mavjudligi 
to‘g‘risida xulosa chiqarishimizga imkon beradi. 
Xufyona iqtisodiyoti piramida prinsipiga muvofiq tashkil etilgan. 
Piramidaning shakli tasodifan tanlanmagan. Birinchidan, u xufyona 
iqtisodiyoti sub’ektlarining o‘zaro ta’sirining vertikalligini ("pastda 
joylashgan" ning "yuqorida joylashgan" ga bog‘liqligi) qo‘llab-
quvvatlaydi. Ikkinchidan, ma’lum miqdordagi taxminlar bilan har bir 
gorizontal segmentdagi ishtirokchilar soni aniq ko‘rsatilgan. 
Odatda, piramida uchta segmentdan iborat ko‘rinadi (birinchisi 
yuqori). Albatta, har bir mezo-, mikro- va makro darajadagi hukumat 
uchun, piramidaning tarkibi har xil bo‘ladi. Federal darajadagi 
piramidaning yanada batafsil qurilishi bilan, har bir segment, ehtimol, 
davlat tuzilishining piramidalari va mezo-mikro birlashganda 
elementlar guruhlari tomonidan shakllangan ma’lum bir relyefni aks 
ettiradi. 
Tetraedral piramidaning sammiti quyidagilardan iborat: 1) ijro 
etuvchi hokimiyatning birinchi shaxslari, shuningdek, qonun 
chiqaruvchi organlarning yordamchilari, zarur qarorlarni qabul qilish 
uchun haqiqiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan sud, tergov, moliya 

---

organlarining birinchi vakillari; 2) moliyaviy va sanoat kapitali - 
kapitali mikro va mezoskal budjetiga to‘g‘ri keladigan tadbirkorlar; 
3) uyushgan jinoiy uyushma - bir tomondan, katta biznesning 
vakillari, ikkinchi tomondan - jinoiy olamning vakillari bo‘lgan jinoiy 
ishbilarmonlar; 4) pravoslav cherkovining avtoritar iyerarxik instituti 
davlat aralashuvi bilan yopilgan katta pul oqimi bilan ko‘chmas 
mulkning eng yirik egasidir. 
Piramidaning o‘rta segmentini tadbirkorlar, ishbilarmonlar, 
moliyachilar, sanoatchilar tashkil etadi. Bu odamlarni bir narsa 
birlashtiradi - oddiy bozor iqtisodiyotiga ega mamlakat o‘rta sinfining 
asosi bo‘lish istagi va imkoniyati. Bu sinf shuningdek o‘z 
pozitsiyalarini shaxsiy foydalari uchun ishlatadigan bir qator 
"o‘rtacha" (ta’sir doirasi bo‘yicha) mansabdor shaxslar, jinoiy 
unsurlarni o‘z ichiga oladi. 
Piramidaning o‘rta qismidagi xufyona ishchilarining potensial 
ittifoqchilari, bizning fikrimizcha, uchinchi segmentning haddan 
tashqari qismi - yollangan ishchilar, oddiy davlat xizmatchilari, oddiy 
jinoiy elementlar bilan ifodalanadigan piramidaning oyoqlari. 
Xufyona darajalari va faoliyat shakllarining ramzi quyidagicha 
bo‘lishi mumkin: rasmiy, oligarx, jinoiy element, tadbirkor, 
yollangan ishchi. Shunga o‘xshash taqsimotlar noaniq darajalar va 
iqtisodiy faoliyat shakllarini belgilash bilan mos keladi (jinoiy 
unsurlar bundan mustasno). Buning sababi shundaki, mamlakat 
aholisining katta qismi xufyonali faoliyat bilan shug‘ullanadi.