Abulqosimov h. P., Muminov n. G

Monetar usul
Ushbu usul yashirin iqtisodiyotning muhim bir jihatiga 
asoslanadi: agar qonuniy iqtisodiyotda anchadan beri deyarli barcha 
hisob-kitoblar naqdsiz pul yordamida amalga oshirilsa, yashirin 
iqtisodiyotda bitim tuzishda naqd pullardan foydalaniladi. 
Ushbu g‘oyadan konkret foydalanishning ko‘pgina variantlari 
mavjud. Bular – pul operatsiyalari hajmi tahlili, naqd pulga bo‘lgan 
talab tahlili, hamda ekonometrik usullar. 
Pul massasi hajmini kuzatish orqali yashirin iqtisodiyotning 
hajmi va dinamikasiga baho berish mumkin. Har bir mamlakatda pul 
massasi markaziy bank tomonidan emissiyalanadi va uning hajmi 
ma’lumdir. 
Ammo ushbu mezonni tanlash doimo ham to‘g‘ri emas, chunki 
foydalanilayotgan ko‘rsatkichlar ko‘pgina jarayonlarga bog‘liqdir 
(masalan, inflyatsiyaga). Bir tomondan pul massasini va taqdim 
etuvchi veksellari hajmini, ikkinchi tomondan yalpi ichki 
mahsulotning o‘sishi sur’atlarini taqqoslash ishonchliroqdir. 

---

Monetar usulga asoslangan yashirin iqtisodiyotni baholashning 
yanada murakkabroq usullari mavjud. Bunda qo‘shimcha ravishda 
daromadlar, soliqlar, foiz stavkalari o‘zgarishi natijasida, hamda 
yashirin iqtisodiyotning faoliyati natijasida naqd pul mablag‘larining 
ulushi tebranib turadi deb taxmin qilish kerak. Hisobga olinmagan 
omillarni baholash yashirin iqtisodiyot miqyosini aniqlash imkonini 
beradi. 
Norasmiy sektorda to‘lovlar nafaqat naqd pul bilan, balki boshqa 
usullar bilan ham amalga oshiriladi. Masalan, barter, ya’ni 
ayirboshlashda to‘lov vositasi sifatida taqdim etuvchining qimmatli 
qog‘ozlaridan foydalanish odatiy holdir. 
Ikkala sektorda pul aylanishi tezligi bir xilligini aniqlash 
murakkabdir. U norasmiy sektorda samaraliroq bo‘lishi mumkin. 
Norasmiy sektorda tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchidan to‘g‘ri 
iste’molchiga kelib tushadi, va buning uchun kamroq pul va vaqt 
kerak bo‘ladi. Rasmiy sektorda esa tovarlar ko‘p sonli vositachilar 
qo‘lidan o‘tib boradi. 
4. 
Ekspert usuli
Ekspert baholashlardan foydalanish murakkab va kam 
o‘rganilgan yashirin iqtisodiyotni o‘rganishning zarur shart-sharoiti 
hisoblanadi. 
Ushbu usulning mazmuni quyidagicha. Ekspert birinchi navbatda 
biron-bir tarmoq bo‘yicha ma’lumotlarga qay darajada ishonish 
mumkinligini 
aniqlaydi. 
Oddiy 
manbalardan 
ma’lumotlar 
to‘plangandan so‘ng ularni avtomatik tarzda ma’lum darajagacha 
hisoblab chiqishadi. Ekspertlar tomonidan ekspert bahosi usuli ishlab 
chiqiladi.
Ushbu usulni qo‘llashni muammosi shuki, malakali ekspertni 
topish qiyin. 
5. 
Texnologik koeffitsiyentlar usuli
elektr quvvati ishlab chiqarish 
va iste’mol qilish, transportda yuk tashish va boshqa bilvosita yengil 
hisoblanadigan ko‘rsatkichlarni rasmiy ma’lumotlar bilan taqqoslash 
yordamida sanoat ishlab chiqarish dinamikasini taxminiy aniqlashni 
ifodalaydi. Bu usuldan foydalanish shart-sharoitlari bo‘lib yuqori 
darajada rivojlangan bozor munosabatlari, elektr quvvati va yuk 
tashishning adekvat narxlari hisoblanadi. Agar narxlar tartibga 

---

solinadigan bo‘lib, elektr quvvatining real qiymatini aks ettirmasa 
yoki imtiyozlar mavjudligi sababli elektr quvvatini iste’mol qilish 
uchun uzoq vaqt pul to‘lanmasa, elektr quvvatini iste’mol qilish 
dinamikasi sanoat ishlab chiqarishi dinamikasidan katta farq qilishi 
mumkin. 
6. Mayin modellashtirish (determinantlarni baholash) usuli
yashirin iqtisodiyotni aniqlovchi omillar yig‘indisi bilan bog‘liq va 
uning hajmini o‘lchashga yo‘naltirilgandir. 
7. Tarkibiy usul 
ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida yashirin 
iqtisodiyotning hajmi to‘g‘risida ma’lumotni qo‘llay olishga 
asoslangandir. 
Bir qator rivojlangan mamlakatlarda yashirin iqtisodiyotning 
ko‘lami to‘g‘risida yuqorida ko‘rib o‘tilgan usullar yordamida 
olingan 
ma’lumotlar bir-biriga zid bo‘lib, yalpi milliy 
mahsulot(YaMM)ga nisbatan 1 foizdan 33 foizgacha bo‘lgan oraliqda 
tebranib turadi. 
Hisob-kitoblar ko‘satmoqdaki, bevosita (to‘g‘ri) usullar ishonchli, 
lekin eng pasaytirilgan natijalarni beradi. Ularning asosiy kamchiliklari 
quyidagilardan iborat: ma’lumotlarni yig‘ish murakkabligi va so‘rov 
natijasida olingan ma’lumotlarni ataylab buzib ko‘rsatish. 
Jahon amaliyotida qo‘llaniladigan usullarning turli-tumanligi 
yashirin iqtisodiyot tarkibi hajmining miqdorini va natijalar to‘g‘riligi 
mezonini baholashning yagona uslubiyati yo‘qligidan dalolat beradi. 
Har bir mamlakatning o‘ziga xosligi, statistik materiallarda 
kamchiliklarning mavjudligi har bir muayyan hodisada ushbu 
hodisaga mos bo‘lgan usul yoki bir qancha usullar kombinatsiyasidan 
iborat bo‘lgan usullarni tanlashga asoslanadi. Har xil usullarni 
birgalikda qo‘llash yashirin iqtisodiyotni ob’ektiv baholashning 
yo‘nalishlaridan sanaladi.