Abu Rayxan Beruniydin pedagogikaliq qaraslari. Abu Rayhon Beruniydiń pedagogikalıq qarawları. Orta ásir Shıǵısınıń

(Xorezmlikler – Yu. A.) Xorezmge adam jaylawa baslaǵanınan tariyx alar edi. Bul
Iskandardan 980 jıl ilgeri edi. « 1 Ol Qutayba tárepinen Xorezm xatini biletuǵın sawatlı
Dindagi adamlardıń barlıǵı óltirilgani haqqında da xabar etedi.
Kitapda túrli xalıqlardıń bayram dástúrleri haqqında, atap aytqanda, Sortruz
Bayramı haqqında da maǵlıwmat berilgen.
―Beruniy 1018-1025 jıllar arasında « Geodeziya» (xalıq jasaytuǵınlıq jaylar
Arasındaǵı aralıqlardı anıqlaw ushın orınlardı belgilew) atlı shıǵarmasın jazdı. Bul shıǵarmada
Ilmning paydalılıǵın belgilengenler etar akan pánlerdiń qanday payda bolǵanlıǵı haqqında ilimiy
Boljawlardı ilgeri suradi. Mısalı, muzıka, ilmi logikanıń kelip shıǵıwı tiykarında túrli
Ilımlardıń insaniy mútajlik nátiyjesinde kelip chiqganligini aytıp otedi. Shıǵarmada taw, suwQurǵaqlıqtıń ulıwma tuzulishi, Xorezmdiń ilgeri suw astında bolǵan qalasınıń
jaylasqan geografiyalıq keńligi, ıqlımdıń grekshe ólshewi ay tutılıwınıń sebepleri
qaqida maǵlıwmat beredi‖1.
Beruniy óziniń " Xindiston" shıǵarmasında hindlarning diniy ıqtıqatları, kitapları
haqqında, qosıq hám grammatikası, ilimiy kitapları, astronomiya ilmi, ólshew ásbapları,
jazıw tariyxı, qabıqlokda xat jazıw, Samarqandda qogoz- islew sanaatınıń dóretiw
etiliwi, nomerler, hindlarning ádetleri, diniy geografiyası, Indiyaǵa yondosh okean
hám qurǵaqlıqlar hind jıl esabı aral hám teńizlerdińlıq qısqasha atları, xind dáryaları,
jerdiń shar formasında ekenligi kórinisindegi xind astranomlari pikirleri, Tashkent
atınıńń kelip shıǵıwı haqqında keń maǵlıwmat berip, xind jámiyeti dúzilisine tiyisli
qızıqlı maǵlıwmatlardı keltiredi. Mısalı, onıń jazıwısha hind jámááti braxmanlar,
ashtariylar, vaishya hám shudralardan ibarat. Ishkilik ıshıw shudralar ushın gunox
esaplanbaydı. Hindlardagi neke shańaraqqa tiyisli dástúrler, miyrasxorlıq máseleleri de
kitapda kórsetilgen. Neke balalıq chogidayoq ata-analar tárepinen ámelge asıriladı.
Er adam 4 danege shekem hayal alıwı múmkin. Ólik kuydiriladi. Astrologiya ilmining
rawajlanǵanlıǵı haqqında da maǵlıwmatlar bar.
" Nızamı Ma'sudiy" shıǵarmasında sol zaman astronomiyası jetiskenliklerge tayanǵan
túrde, álemdiń shar formasına iye ekenligin, onıń háreketde ekenligi, " tómen olam"
dıń topıraq, xavo, suw hám órttan ibarat ekenligi, jer áne usılardan quram tapqanlıǵı,
orayǵa intiluvchan hám oraydan qochuvchan bólimler, jerdiń jeti planetadan
tashkil tabıwı, Quyash álem orayı bolıp, barlıq planetalardıń jaǵday hám harati
onıń háreketine baylanıslılıǵı, Jer, Merkuriy, Sholpan tómen planetalar, Quyashqa eń
jaqın jaylasqan planetalar Mars, eń uzog'i Saturn, olar ortasında bolsa Yupiter
jaylasqanlıǵı haqqında maǵlıwmat beredi.
Kitapda astrolobdan paydalanıp qalalardıń ornın anıqlawǵa
arnalǵan úlken keste de bar. Mısalı, ol jaǵdayda Samarqandning 48-20 CUzınlıq hám 40 -30 C keńlikte jaylasqanlıǵı, Buxaranıń 87-30 C uzınlıq hám 35-20
C keńlikte jaylasqanlıǵı belgilengen. Taǵı Samarqandning atı haqqında gápirilib
onıń turkcha Quyash qalası mánisin ańlatıwı izoxlanadi. Bul kitaptıń
áhmiyeti sonnan ibarat, Beruniy ózinden aldın ótken ilimpazlardıń
astranomiyaga tiyisli pikirlerin ulıwmalastırıp, jalǵız ilimiy maǵlıwmatlar menen toldırǵan.
―Beruniy " Minerologiya" (Kitap -ul-jawhar fi bilimul-Javoxir) " Qımbatbaxo
taslardı tańlaw ushın maǵlıwmatlar kompleksi" atlı shıǵarmasında qımbatbaxo taslardı
tanıwdan basqa taǵı filosofiyalıq, tálim-tárbiyalıq qarawların bayanlaǵan. Miynettiń
basında alım insannıń pazıyletler hár qanday baylıqtan ullı ekenligin belgilep
ótken. Onıń pikrine qaraǵanda, insan eń joqarı mırza pazıyletler iyesi bolıp tabıladı. Jaqın dusti bar kisi
chinakkam baxıtlı bolıp tabıladı. Áne sonday shın, haqıyqıy dos kiside tek bir boladı.
Bunnan artıq bolıwı múmkin emes. Alım, basqa doslardıń kóp yamasa az bolıwı
adamdıń molu mámleketi, kisilerdi ózine qosa alıw qábiletine baylanıslı ekenligin
astarlı sóylew menen belgilengenler etedi‖1.
Oyshıldıń pikrine qaraǵanda, kisi hámme waqıt jaqsılıq etiwge umtılıwı, eger bul
qolınan kelmese, jaqsı tilekler bildiriw eta biliwi kerek. Insaniy sapalardan eń áhmiyetlileri
tazalıq hám tártiplilik bolıp tabıladı. Kisi gózzal kiyinishi, óz ruwxıylıqına yoqadigan jumıs menen
shuǵıllanıwı kerek. Insannıń beti shıraylı, qaddi qáwmeti kelgenler bolsa, oǵan
qaraǵanda ko'ngil shodlanadi, ruwxıylıq jaqsılanadı. Onıń atı da shıńǵırlaytuǵın bolıwı
kerek. Onıń sıpatlama beriwinshe ilgerileri elshilikke shıraylı, kelgenler, atı shıńǵırlaytuǵın
kisiler saylanǵan. Eger atı sonday bolmasa, basqa at berilgen.
Beruniy insannıń sırtqı túsin ózgertirip bolmaydı, biraq onıń ishki
túsiniń ruwxıy dúnyasın ózgertiw múmkin dep esaplaydı. Eger kisi óz
xirsidan, ashıwınan ústin tura almasa, dep uqtiradi ol, ózinde tek jaqsı páziyletlerdi
tárbiyalay alatuǵın boladı.Beruniy o‘z pedagigik qarashlarida shan va g‘urur, yaxshilik va yomolik, adolat