8 – bob. GAZ VA GAZ KONDENSAT KONLARINI
ISHGA TUSHIRISHNING XUSUSIYATLARI VA ULARGA
GEOLOGIK SHAROITNING TA’SIRI
Gaz konlarini ishlatish neft konlarini qazib chiqarishdan
anchagina farq qiladi. Bunda avvalo qatlamga ta’sir etmasdan, uning
tabiiy rejimlaridan oqilona foydalangan holda ishlatiladi. Agar gaz
rejimi bg’lsa, aksariyat qazib chiqarish davomida bosimning pasayishi
bir tekis va olinayotgan mahsulot hajmiga qarab tezgina davom etadi,
elastik suv siquvi rejimida esa bu jarayon biroz sekinroq (rejimning
aktivligiga qarab) sodir bg’lishi rg’y beradi.
Bunday hollarda uyumning g’zidan tashqari bilan yaxshi
bog’langan bg’lganda qatlamdan olinayotgan mahsulot ta’siri boshqa
qg’shni uyumlarda ham namoyon bg’lishi mumkin. Buni biz
olinayotgan mahsulotga nisbatan bosimning pasayishi darajasi-ning
mos kelmasligidan eezamiz.
YAna bir xususiyat shundan iboratki, gaz konlarida ma’lum bir
sharoitda quduq kg’p muddat ishlashi mumkin, buni ba’zan qatlam va
quduq tubi bosimlari orasidagi farq bir tekis bg’lishiga qaramasdan,
quduqning mahsuldorligi kamayi-shi mumkin. Bu kuduq tubi atrofida
tezlikning nihoyatda oshib ketishi natijasida, u erda sodir bg’ladigan
133
harakatning chiziqli harakatdan turbulent harakatga aylanishi
natijasidir. Undan tashqari uyum atrofida bosimning keskin kamayishi
unga geostatik bosim ta’siri g’z kuchini kg’rsatishiga va bu ba’zan
qatlam g’ovakliklarining siqilishi va uning tuzilishining biroz
g’zgarishiga olib kelishi mumkin.
Gaz konining yana bitta ahamiyatga molik xususiyati shundan
iboratki, u butun bir gazodinamik tartibni tashkil qilgan bg’lib,
uyumning biror qismidagi g’zgarish ikkinchi qismiga aks-sado beradi,
shuning uchun uyumni g’zimiz istagai muhitga mos sharoitda
boshqarishimiz mumkin, demak lozim bg’lgan joyda undan
olinayottan mahsulotni oshirish yoki kamaytirish mumkin va shu
tariqa qazib chiqarish jarayonini oqilona davom ettirish imkoni
mavjud bg’ladi,
Gazning g’ta harakatchanlik xususiyati bir xil kollektor-lik
xossalarga ega bg’lgan kollektorlarda neftga nisbatan mahsulot olishni
taxminan ikki tartibga oshirish imkonini
beradi, shuning uchun ham
gaz konlarida oz miqdor quduqlar bilan anchagina mahsulot olish
mumkin, natijada uni qazib chiqarish muddatini lozim bg’lgan
darajada tezlatish g’z qg’limizdadir. SHuning uchun ham gaz
konlarida quduqlar joylashishi ancha siyrak, mahsulot olinishi ancha
yuqori.
Gaz konlarida bosimning kamayishi natijasida quduqlardan
olinadigan mahsulotning (umuman, uyumdan ham) kamayishi tufayli
vaqt g’tishi bilan uyumga qazilgan quduqdar soni orta boradi, lekin bu
holni (ya’ni uyumga yangi quduq qazishdan) undan olinishi mumkin
bg’lgan gazning 60-70 % olinganda tg’xtatiladi.
Gaz konlarida suv bosgan quduqlarnnng taqdiri ham
boshqacha hal qilinadi. Neft quduqlarida suv paydo bg’lganda ham uni
ishlatish davom etaveradi va ba’zi hollarda undan olinadigan
suyuqlikning umumiy mikdorini oshirish maqsadida mahsulot olish
jadallashtiriladi. Undan tashqari bunday quduqlarning mahsulotida
suvning miqdori 95-99% ga etguncha davom ettiriladi. Gaz
quduqlarida zsa ahvol boshqacha, chunki iqtisodiy nuqtai nazardan va
boshqa fikrlarni inobatga olgan holda kg’plab gazni suvdan ajratish
jarayonlarn kg’zda tutilmagan, SHuning uchun ham elastik suv siquvi
rejimida ishlatiladigan gaz quduqlarini ma’lum darajada suv bosgach,
134
mahsulot olish tg’xtatilib, quduq berkitiladi va harakatdagi fonddan
chiqariladi, g’rniga esa boshqa yangi quduq qazilishi mumkin.
Gazokondensat konlarida qazib chiqarishning g’z xususiyatlari
mavjud. Tabiiy rejimlardan foydalangan holda ularni ishlatish
bosimning kamayishiga olib keladi va natijada qatlam bosimi gazning
tg’yinganlik bosimiga tenglashganda undan qimmatbaho xom-ashyo -
kondensat ajralib chiqa boshlaydi. Bu hodisa qatlamda quduq tubida
va quduq tanasida sodir bg’lishi hamda shu tariqa bundan qimmatli
mahsulot qatlamlardagi quruq,
qumiga shimilib ketishi turgan gap.
SHuning uchun bunday konlarni qazib chiqarishda qatlam bosimini
sun’iy usulda ushlab turish, ya’ni uning kamayishiga yg’l bermaslik
usulini qg’llash maqsadga muvofiqdir.
Bosimning kamayishini ushlab turish qatlamga suv haydash
yoki
gaz
haydashni
tashkil
etishni
taqazo
etadi.
Aksariyat hollarda qatlamga gaz
haydash maqsadga muvofikdir.
Bunda qatlamdan olingan gazning g’zidan bemalol unumli foydalanish
mumkin. Buning uchun esa olingan gaz kondensatdan ajratiladi va
quruq gaz holiga qaytariladi, ularni yana qatlamga (uyum) haydaladi,
bu jarayon qatlamdan olinishi mumkin bg’lgan kondensat
darajasigacha olib boriladi. Bunday texnologik jarayon "saykling
protsessi" (tsiklik jarayon) deb ataladi va u g’zining qadrini amalda
oqlagandir. Qatlamdagi kondensat miqdori juda
kamaygach, bu
jarayon tg’xtatilib, gaz haydovchi quduqlar ham ishlatishga boshlanadi
va kon oddiy gaz koni sifatida qazib chiqarilaveradi. Bu usulning
qg’llanishi gaz-kondensat konidan olinishi va ishlatilishi lozim bg’lgan
gazni biroz kechiktiradi va unday jarayonni amalga oshirishning
texnologik tomondan murakkabligi g’ylantiradi. Lekin hozirgi
sharoitda bu jarayonning qg’llanish mumkinligini iqtisodiy hisoblar
aniq kg’rsatib beradi, agar jarayon iqtisodiy jihatdan g’zini oqlaydigan
va foyda keltiradigan bg’lsa, uni albatta qg’llash taqazo etiladi.
Hozirgi kunda G’zbekiston Respublikasida birinchi marta
Kg’kdumaloq gazkondensat konini qazib chiqarishda ushbu usul, ya’ni
"saykling protsess" usuli qg’llanmoqda.
SHuni alohida qayd etmoq lozimki, ushbu konni qazib olishda
qatlamga suv haydash yg’li bilan neft chiqarilmoqda va saykling
protsess tufayli undagi kondensat ajratib olinmoqda. Ushbu jarayonni
amalga oshirishda respublikamiz mutaxassislariga YApon, AQSH va
135
Britaniya mutaxassislari konsultatsiya berib, asbob-uskunalar bilan
ta’minlashda va ularni ishlatishda yaqindan yordam beryaptilar.
Kg’kdumaloq konidan olinayotgan neft kondensat respublikamiz
mahsuloti-ning salmoqli qismini tashkil qilmoqda. Eng ahamiyatlisi
shundaki, bu qadrli usul g’z ifodasinn topgani e’tiborga loyiqdir.
Qatlamga suv haydalganda olingan gazni ham ishlatish mumkin, lekin
bu usulning ham g’ziga yarasha qiyinchiliklari mavjud. Suv
quduqlarni bosib bora boshlaydi, ularni berkitib, g’rniga yangisini
qazish lozim bg’ladi, natijada qazib chiqarish jarayoni yana
qimmatlashishi mumkin. SHuning uchun ham bu usul unchalik
tajribada keng qg’llanishga ega bg’lolmaydi.
Gaz
va
gaz
kondensat
konlarini
qazib
chiqarishni
loyihalashning yana muhim xususiyatlaridan biri shundan iboratki,
bunda mahsulot olishning maksimal darajasini va uni ta’minlash
uchun qazilishi lozim bg’lgan quduqlar sonini uyumni ishlatish
muddatiga qarab belgilash mumkin va shunday qilinadi. Bu masala,
ya’ni loyihada kg’rsatilgan miqdor mahsulotni olishga erishish va
quduqlarni ishga tushirish baravar olib boriladi. Neft konlarini qazib
chiqarishda esa bunday paralellik sodir bg’lmasligi mumkin. Loyihada
kg’rsatilgan quduqlar qazib bg’lingan bg’lsa ham, undagi darajaga etib
bormaslik hollari uchraydi, ba’zan esa ma’lum bir qatlamchada qolib
ketishi mumkin bg’lgan neftni chiqarish uchun qazib chiqarishning
oxirgi davrida ham qg’shimcha quduqlar qazilishi maqsadga muvofiq
bg’ladi.
Gaz konlarining tuzilishini neft konlariga nisbatan ancha kam
quduqlar
bilan
g’rganish
mumkinligi
ularning
muhim
xususiyatlaridandir. Uning zahiralarini hisoblash ham ancha osonlik
bilan gidrodinamik usullar "material balans" usuli bilan bajariladi.
Gaz va gazokondensat konlarini qazib chiqarish tartibini qabul
qilishda va olinadigan mahsulot mikdorini belgilashda geologik
tafsilotlar ish beradi va ularga asoslanib loyiha tuziladi. CHunonchi,
tabiiy rejim tafsiloti, undagi bosimning kamayishi, undan olinadigan
mahsulot miqdoriga bog’liqligi shular jumlasidandir. Bular g’z
navbatida uyumni qazib chiqarish muddatini belgilaydi.
Bu holat elastik suv siquvi rejimda biroz boshqacharoq, chunki
unda qatlam bosimining pasayishi u qadar tez bg’lmaydi, undan
tashqari har xil qatlamchalarning turli darajada suv bosishi va undan
136
gaz olinishini g’rganish ham lozim bg’ladi. Bunday holatlar ba’zi
quduqlarning muddatdan ilgari suv bosishiga, demak, harakatdagi
fonddan chiqishiga olib kelishi mumkin.
SHuni alohida qayd etish lozimki, neft konlariga nisbatan gaz
va gazkondensat konlariga suv chegarasining surilish holati notekis
bg’ladi. Bunga sabab gazning kondensatsion xususiyati suv va neftga
nisbatan past, shu tufayli kollektorning har xillik darajasi nisbatan
ortib ketadi. SHuning uchun ba’zi kuduqlar barvaqt suv bosishi
natijasida ishdan chiqishi mumkin. SHuning uchun ularda suv
bosishini oldini olish va suvli qatlamchalarni ajratish ishlarini olib
borishga katta e’tibor talab kilinadi. Tajribalar shuni kg’rsatmoqdaki,
bunday hollarda qatlamlar xususiyatining xilma-xilligi sharoitida gaz
konlari bag’rida kg’plab gazning qolib ketishi kuzatilmoqda.
Xuddi shu vajdan qatlam jinslarining xilma-xilligi yuqori
darajada bg’lganda uyumning gaz beruvchanlik qobiliyati past
kg’rsatkichga ega bg’lib qolmoqda. Elastik suv siquvi rejimida esa gaz
beruvchanlik qobiliyati katta oraliqdagi kg’rsatkichga ega bg’lib
qolmoqda. Bunda agar qatlam deyarlik bir xil tog’ jinslaridan iborat
bg’lsa, gaz beruvchanlik gaz rejimidagi kg’rsatkichga yaqinlashib
boradi, bg’lmasa, aksincha, bu xususiyatlar katta oraliqda g’zgarsa,
gaz beruvchanlik kichik kg’rsatkichga ega bg’lib qoladi. SHuning
uchun bunday hollarda gaz beruvchanlikni oshirish, uyumni bir tekis
ishlatish sharoitini hosil qilish uchun elastik suv siquv rejimida
quduqlarni uyum bg’yicha bir tekis joylashtirish maqsadga
muvofiqdir.
Gaz rejimida esa notekis xususiyatlarga ega bg’lgan kollektor
mavjudligida quduqlarning zichligini qatlamning mahsuldorligiga
qarab joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Bunda agar mahsuldor
uyum g’rtasiga qarab ortib boradigan bg’lsa, quduqlarning joylashish
zichligini markazda qalinroq qilish maqsadga muvofiqdir. Bunday
usul katta hajmdagi konlarni qazib chiqarish vaqtida qilingan
aniqlashlarda yaxshi natijalar berdi.
Gaz konlarining geologik tuzilishi ularni qazib chiqarish
jarayonida ishlatish ob’ektlariga bg’lish masalalari-ni keltirib
chiqaradi, chunki har bir ishlatish ob’ektiga alohida quduqlar qazish
kg’zda tutiladi. Gaz rejimida ba’zan gaz uyumlari qatlamlardan iborat
bg’lganda unday qatlamlarning qalinligi ancha muncha bg’lganda ham
137
ularni yagona quduqlar tg’ri bilan ishlatish mumkin. Agar uyumlar
alohida qatlamlarga joylashgan bg’lsa va ular bir-birlari bilan bog’liq
bg’lmasalar ularni alohida qazib chiqarish ob’ektiga ajratish va
ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bunda kollektorlik xossalari va
gazlarning tarkibi bir-biriga yaqin bg’lgan qatlamlar bir ob’ektga
birlashtirilishi lozim.
Umuman olganda, unday hollarda konni bir qancha quduqlar
bilan eng pastki nuqtagacha qaziish va sg’ngra uni ob’ektlarga ajratgan
holda yana qg’shimcha qazilishi amalga oshirilsa maqsadga muvofiq
bg’ladi.
Gaz konlarinn qazib chiqarish tartibi hamda konni
obodonlashtirish masalasi mahsuldor qatlamning qanday chuqurlikda
joylashganligiga bog’liq bg’ladi. Bu albatta qatlam rejimining holatiga
borib taqaladi, quduqlardagi qatlam bosimi va ularning mahsuldorligi
shular bilan bog’liqdir.
Gazkondensat konlarini qazib chiqarishda qatlam bosimini
saqlamoq maqsadida qatlamga suv yoki gaz haydash usullarini
qg’llash sharoitlari ham geologik sharoitlardan kelib chiqadi va shunga
karab qazib chiqarish hamda haydash tartiblari tanlanadi. Haydovchi
va oluvchi quduqlarni tanlash, ularning uyumga ta’sirini o’rganish
hollari xuddi neft konlarinikiga g’xshash holatda: ya’ni uyumning
g’lchamiga, qatlamning notekisligiga va ularning qanday darajada
notekis ekanligiga bog’liq bg’ladi.
Quruq gazni uyumga haydash xususida, agar u uyumdan
tashqari zona bilan uncha bog’langan bg’lmasa, gaz haydovchi
quduqni markazga joylashtirib, qatlamdan gazni chegara yaqinidan
olish maqsadga muvofikdir. Bunday holda keyinchalik bu jarayon
tamom bg’lgach, haydovchi quduqlarni oluvchi quduqlarga aylantirish
imkoni mumkin bg’ladi.
Agar uyum suv siquvi rejimi bilan yaxshi bog’langan va
qatlamning qiyaligi kam bg’lsa, bunday holda quruq gaz haydovchi
quduqlarni gaz-suv chegarasiga yaqin joyda joylashtirish va
ishlatishda markazda joylashgan quduqlardan olish maqsadga muvofiq
bg’ladi. Bunday holat ancha vaqttacha oluvchi quduqlar tubiga
suvning bevaqt kelmasligini ta’minlaydi. Undan tashqari chegara
yaqinida anchagina bosimning haydovchi quduqlar yordamida ushlab
turilishi qatlamga uning tashqarisidan bevaqt suv bosib kelishining
138
oldini oladi. Bunda quruq gazning qatlam bg’yicha tekis tarqalish
imkoni mavjud bg’ladi va natijada u qatlamdagi gaz bilan yaxshi
aralashib, uning bag’ridan "yog’li" gaz holatda chiqib keladi.
Gazkondensat konlarida qatlam bosimini saqlash uchun suv
haydash xususiga kelsak, tog’ jinslarining yaxshi g’tkazuvchanlik
xususiyati mavjud bg’lganda kichikroq konlarda haydovchi quduqlarni
chegara tashqarisiga joylashtirish, katta konlarda esa, ularni uyum
ichiga joylashtirib maydonli suv haydash usulida bajarish maqsadga
muvofiqdir.
Geologik notekislik holatlarda qatlam bosimini saqlash uchun
qilingan tadbirlar hamma vaqt ham yaxshi natijalar beravermasligi
mumkin. Bu holat albatta quduqlarning bevaqt suv bosishi, kg’plab
kondensatning va shu bilan birga gazning har bir qatlamda va
maydonchalarda qolib ketishi xavfi tug’ilishi mumkin.
Qazib
chiqarish
tartibini
tanlashga
kollektorning
mustahkamligi katta ta’sir etadi, chunki tog’ jinsining barqarorligi,
uning emirilishga chidamliligi gaz quduqlarida juda katta ahamiyatga
egadir. Ma’lumki, gaz quduqlaridagi debitlarning yuqoriligi quduq
tubi atrofida juda katta tezlik keltirib chiqaradi, natijada bg’shroq tog’
jinslari bunday hollarda emirilishga moyil bg’lib, bu hodisa kg’plab
nojg’ya hollarga olib kelishi mumkin. Aksariyat emirilishiga uncha
yaxshi tsementlanmagan qum va qumtoshlar hamda kabi terrigen
jinslar moildir.
Quduq tubi atrofining emirilishi quduqni suv bosganda ham
avjiga chiqadi, chunki suv jinslarni bg’ktiradi va ozgina harkat
natijasida u emirilishga boshlaydi. Bunday hollarni oldini olish yoki
sekinlashtirish uchun qatlamlar rg’parasiga maxsus filtrlar qg’yish va
olinayotgan. mahsulot miqdorini boshqarish lozim bg’lganda
kamaytirish maqsadga muvofiqdir.
Lekin quduqdan olinadigan mahsulot kamaytirilganda,
mg’ljallangan miqdordagi gazni olish uchun qg’shimcha quduqlar
qazish lozim bg’ladi. Qatlamlarning emirilish xususiyatlari va kutilishi
mumkin bg’lgan natijalar razvedka quduqlaridan olingan namunalarni
g’rganish, g’sha quduqlarnn tajriba-sanoat miqyosida ishlatish
natijalari va tadqiqotlar orqali yaxshilab g’rganilishi lozim.
YUqorida keltirilganlardan ma’lum bo’ladiki, gaz va
gazokondensat konlarini qazib chiqarish tartibini tanlashda va ularni
139
amalga oshirishda geologik materiallarni yaxshilab o’rganish va
ularning holatiga qarab har xil ko’rsatkichlarni qabul qilish neft
konlarini qazib chiqarishdagidan kam ahamiyat kasb etmas ekan.
Demak, konlarni oqilona qazib chiqarish va xalq xo’jaligiga xizmat
qildirish hamma vaqt ham birinchi darajali ahamiyatga molik bo’lgan
vazifadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |