Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

3.8.
 Q
uduqlar kesimini taqqoslash (korrelyatsiya qilish) 
 
Er  bag’ri  kesmalarini  region  miqyosida  holatini  g’rganish  va 
ularning  bir-biriga  g’xshashlik  va  farqli  kg’rinishlarini  aniqlash 

---

 
49 
maqsadida korrelyatsiya g’tkaziladi. Bunday solishtirish fauna va flora 
qoldiqlariga  qarab  (biostratigrafiya),  qatlamning  yoshiga  qarab 
(xronostrati-grafiya) va ularning litologiyasiga qarab (litostratigrafiya) 
olib  borilishi  mumkin,  qg’yilgan  vazifasi  amalga  oshirish  sharoitiga 
qarab  solishtirishlar  regional,  umumiy  va  mufassal  bg’lishi  mumkin. 
Regional  solishtirishda  katta  region  miqyosida  solishtirish  g’tkazib, 
qandaydir  qonuniyatlar  topiladi  va  katta  hajmdagi  geologik  ishlarni 
amalga  oshirishga  yordam  beradi.  Umumiy  solishtirish  esa  razvedka 
qilinayotgan  konni  g’rganishning  oxirgi  bosqichida  olib  boriladi,  bu 
ishlarda albatta geofizik tadqiqotlar katta ahamiyat kasb etadi.  
Tg’la korrelyatsiya eea kesimning mahsuldor qismini mufassal 
g’rganishga  qaratiladi.  Tg’la  korrelyatsiyadan  kg’zlangan  maqsad 
qatlamning  haqiqiy  holatga  yaqin  bg’lgan  nusxasini  yaratishga 
qaratilgandir.  Bunda  mahsuldor  qatlamda  bg’lishi  mumkin  bg’lgan 
barcha xilma-xillikning holatlarini rg’yobga chiqarish va shunga qarab 
qazish  chiqarish  ishlarini    rejalash  kg’zda  tutitiladi.  Demak, 
qatlamning chegaralari, undagi mavjud g’tkazuvchanlik va g’tkazmas 
qatlamlar  holati  hamda  ularning  yoyilishi,  kesmada  har  xil  geologik 
nomuvofiqliklarning  mavjudliginn  aniqlash  korrelyatsiyaning  asosiy 
vazifasidir. 
Tg’la  korrelyatsiya  jarayonida  quduq  kesimi  ma’lumotla-riga 
geofizik tadqiqotlar jalb etiladi. Uning natijasi zahiralarni hisoblashda 
va  qatlamni  qazib  chiqarish  loyihasini  tuzishda  juda  asqotadi.  Tg’la 
korrelyatsiyaning  sifatiga  kg’rsatilgan  vazifalarning  aniq  bajarilishi 
kg’p  jihatdan  bog’liqdir.  Tg’la  korrelyatsiyaning  asosiy  vazifasi 
qatlamlar  ketma-ketligini  aniqlash  va  hisobga  olishdan  iboratdir. 
CHg’kindi  jinslardan  tashkil  topgan  kesmalar  har  xil  yoshga  va 
litologik tarkibga ega bg’lgan qatlamning ketma-ket yotishidan tashkil 
topgan  bg’ladi.    Qatlamlar  aksariyat  muvofiq  holda  va  ba’zan 
nomuvofiq  holda  yotgan  bg’ladi.  Muvofiq  holda  yotganda  qatlamlar 
bir-birining  ustiga  yoshiga  muvofiq  ravishda  yotadi.  Nomuvofiq 
geologik  kesimda  esa  qatlamlarning  bir  qismi  yuvilgan  yoki 
diz’yuktiv  uzilmalar  tufayli  qatlamlarning  butunligi  buzilib,  g’z 
yoshiga muvofiq bg’lmagan qatlamlar bir bir qatorda joylashib qoladi. 
Bunday  hollarda  qatlamning  yotish  burchagida  ham  nomuvofiqlik 
sodir  bg’lishi  mumkin,  hatto  ba’zan  bir  xil  qatlamlar  majmuasi 
takrorlanishi mumkin. 

---

 
50 
Qatlam  bir-biriga  muvofiq  joylashgan  vaqtlarda  ularning 
qalinligiga e’tibor berish kerak bg’ladi chunki ba’zi hollarda ularning 
qalinligi  g’zgarishi  kuzatiladi.  Aksariyat  qatlam  qalinligining 
g’zgarishiga  litologik  g’zgarishlar  sabab  bg’lishi  mumkin.  Umuman 
olganda  ba’zi  qatlamlar  qalinligi  kamaysa,  boshqalarniki  ortadi  va 
umumiy  qalinlik  kg’pincha  g’zgarmaydi.  Bunday  g’zgaruvchan  holat 
qumlardan  iborat  qatlamlarda  kuzatilib,  ularni  aksariyat  argillit, 
alevrolit va ba’zan gilllar bilan boyishi kuzatiladi va bunday hollarda 
korrelyatsiya murakkablashadi. 
Karbonat  tog’
 
jinslarini  korrelyatsiya  qilish  ham  g’z 
murakkabliklariga  ega,  chunki  ularda  aksariyat  bg’lg’usi  g’zgarishlar 
ikkilamchi tabiatga ega. 
Qatlamlarning  ketma-ketligini  belgilashda  reper  qatlamlarni 
ajratish  va  belgilash  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Reperlar  g’zidan 
pastdagi  va  yuqoridagi  qatlamlardan  geofizik  kg’rsatkichlarining 
yaqqolligi  bilan  farqlanadilar  va  konning  hamma  joylarida  kg’zga 
tashlanib  turadilar.  Aksariyat  gillardan  tashkil  topgan  qatlamlar 
g’zlarining  belgilari  bilan  reper  vazifasini  g’taydilar.  SHunday 
reperlar  vazifasini  kesimda  uchraydigan  xemogen  qatlamlar  ham 
yaxshi  bajaradi.  Misol  tariqasida  Farg’ona  vodiysining  deyarlik 
hamma  erlarida  uchraydigan  G’aznov  gipslarini  olish  mumkin  yoki 
Eron konlarining aksariyatida uchraydigan qalin osh tuzi qatlamlarini 
keltirish mumkin. 
Tg’la  korrelyatsiya  vaqtida  qatlamlarning  yotishida  bir 
tekislikning qaytarilishini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. 
Ma’lumki chg’kindi jinslar hosil bg’lish jarayonida dengizning 
bosib  kelishi  va  uning  qaytishi  bilan  bog’liq  bg’lgan  jarayonlar 
qatlamlarning bir tekisligini keltirib chiqaradi va ular ma’lum darajada 
qaytarilgan bg’ladi. 
Mufassal  korrelyatsiyani  aksariyat  reperlarni  belgilash  va 
ularning  chegarasini  aniqlash  bilan  boshlanadi.  Reperlarning  soni 
g’rganilayotgan  kesimning  murakkabligiga  bog’liq  bg’ladi,  g’z 
ahamiyatiga  qarab  reperlar  I-darajali,  II-darajali  va  h.k.  bg’linadi. 
Birinchi darajali reper asosiy bg’lib, u hamma quduqlarda mavjud va 
aniq  belgilarga  ega  bg’ladi.  Ba’zan  g’rganilayotgan  kesmada  u  yg’q, 
shunda  ikkinchi  darajali  reperlardan  foydalaniladi.  Bunday  reperlar 
vazifasinn hamma joyda uchraydigan qatlamlar g’tashi mumkin, lekin 

---

 
51 
ularning  litologik  tarkibi  juda  barqaror  bg’lmasligi  mumkin.  Birinchi 
va  ikkinchi  darajali  reperlar  litologik  ustunga  tushirilgan  bg’ladi. 
Tajribada  kg’pincha  uchinchi  darajali  reperlardan  ham  foydalaniladi. 
Ular  aksariyat  konning  alohida  bir  qismida  g’ziga  xos  holatga  ega 
bg’lib,  kg’pincha  quduqlar  kesimida  geofizik  xususiyatlari  bilan 
ajralib  turadi.  Albatta  bunday  hollarda  I  va  II  darajali  reperlarning 
kesmadagi holatini inobatga olgan holda, ulardan foydalaniladi I va II 
darajali  reperlar  aniqlangach  tayanch  kesim  tanlanadi.  Bunday  kesim 
g’zining ma’lumotlari jihatidan eng tg’liq hisoblanib, boshqa kesimlar 
tuzishda  shunga  solishtiriladi.  Konning  katta-kichikligiga  qarab 
tayanch  kesim  bir  va  bir  nechta  bg’lishi  mumkin.  Bularda  albatga 
hamma  mahsuldor  qatlamlar  aniq  ajratilgan  bg’lishi  lozim. 
G’tkazuvchan  qatlamlarga  aksariyat  belgi  qg’yiladi.  CHunonchi, 
Farg’ona  vodiysidagi  mahsuldor  qatlamlar  rim  raqamlari  bilan 
belgilangan: neogenda I, II, paleogenda III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X 
va shu kabilar. 
Navbatdagi  vazifa  butun  hamma  quduqlar  kesimini  tayanch 
kesim bilan solishtirishdir. Buning uchun hamma quduqlarning karotaj 
diagrammalari  olinadi  va  ularga  I  va  II  darajali  reperlar  tushiriladi, 
shularga asoslangan holda mahsuldor qatlamlar aniqlanadi. 
SHundan  sg’ng  quduqlar  kesimini  bir  tartib  bg’yicha 
solishtiriladi  (masalan,  profil  chizig’i  bg’yicha)  va  korrelyatsion 
sxema tuzishga kirishiladi, bunda albatta hamma mavjud reperlar bir-
biri  bilan  bog’langan  bg’lishi  ta’minlanadi,  mahsuldor  qatlamlarning 
holati aniq kg’rsatiladi. Bir katta qog’ozga quduqlarni ma’lum tartibda 
tushiriladi va ularning 1:200 (yoki 1:500) masshtabda vertikal kesimi 
va geofizik kg’rsatkichlari tushiriladi
 
(1-rasm). 
Mufassal  korrelyatsiya  qilish  vaqtidagi  geologik-statik  kesim 
katta yordam berishi mumkin. 
 

---

 
52 
 
1-rasm. Korrelyatsion sxema tuzish. 
1-zonalar chegarasi, 2-kollektor 
 
Geologik-statik  kesimni  tuzish  quduq  kesimidagi  mahsuldor 
qatlamlarning  yoshiga  qarab  tarqalganligini  belgilashga  asoslangan. 
Bunday kesimni tuzish uchun avvalo har bir quduqda mavjud bg’lgan 
kollektor  va  kollektor  bg’lmagan  jinslarga  ajratiladi.  Sg’ngra  bir 
darajaga  (chunonchi,  bitta  reper  bg’yicha)  -  gorizontal  tekislikka 
barcha  quduqlarni  keltirib,  g’shandan  boshlab  kollektor  va  kollektor 
bg’lmagan  qatlamlarni  qg’yib  chiqiladi.  Qatorga  qg’yilgan  quduqlar 
kesimidan  ularning  orasida  qancha  kollektor  mavjud  va  qanchasi 
kollektor  emasligini  kg’rish  mumkin.  Uni  aniq  tasavvur  qilish  uchun 
bu  kg’rsatkichlar  qg’shilib,  umumiy    qalinlikka  nisbatan  foiz 
kg’rinishida beriladi. 
Xuddi shunday kesamlarni konning har bir qismi uchun tuzish 
mumkin  va  natijada  ularni  solishtirib  kollektorlar-ning  qatlamdagi 
mavjudlik  darajasini  aniqlasa  bg’ladi.  Bunday  usul  bilan  kon 
chegarasida  mavjud  bg’lgan  mahsuldor  qatlamlarning  qanday 
tarqalganligini  tasavvur  qilish  imkoni  paydo  bg’ladi.  Ob’ektni  qazib 
chiqarish  nuqtai  nazaridan  undagi  mahsuldor  qatlam  bir  necha 
nusxaga tg’g’ri kelishi mumkin.