Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

2.2. Kondagi tadqiqotlar, ulardan ma’lumot olish usullari 
 
Neft-gaz 
koni 
geologiyasining 
birlamchi 
ma’lumotlar 
manbaiga har xil usullar bilan qilinayotgan va umumiy masalalarni hal 
qilishga  qaratilgan  tadqiqotlarni  kuzatishlar  kiradi.  Bu  kuzatishlar 
quduqdan  tog’  jinslari  namunasini  olish,  qatlamdagi  gaz  va 
suyuqliklardan  namunalar  olish  va  ularni  minerologik  hamda 
geokimyoviyy  va  boshqa  usullar  bilan  tahlil  kilishdan  boshlanadi, 
Undan  tashqari  quduqlar  geoximik  va  gidrodinamik  usullar  bilan 
tadqiq qilinadi. Qazib chiqarish jarayonida quduq ishini kuzatish katta 
ahamiyat kasb etadi. 
Laboratoriyalarda  maxsus  asboblar  yordamida  kern,  shlam, 
neft-gaz  va  suv  namunalarini  tadqiq  qilish  tog’  jinslari,  ularga 
shimilgan  uglevodorod  (UV)  va  suvlarning  fizik-geologik  xossalari 
tg’g’risida  bevosita  ma’lumot  beradi.  Laboratoriya  sharoiti  bilan 
qatlam  muhiti  g’rtasida  anchagina  tafovut  mavjudligi  tufayli  olingan 
ma’lumotlar haqiqiysidan farq qiladi. Hozirgacha qatlam sharoitidagi 
namuna olish masalalari murakkabligicha qolmoqda. Faqat qatlamdan 
g’sha  sharoitda  neft  va  suv  olinishi  mumkin.  Laboratoriya  sharoitida 
olingan  ma’lumotlarga  har  xil  yordamchi  chizmalardan  foydalangan 
holda tuzatishlar kiritiladi. 
Quduqlarni  geofizik  usullar  bilan  tadqiq  qilish:  1) 
quduqlarning  geologik  kesmasini  g’rganish;  2)  uning  texnik  holatini 
g’rganish;  3)  qazib  chiqarish  jarayonida  qatlamlarning  neft-gaz  bilan 
shimilganlik  xususiyatining  g’zgarishini  nazorat  qilish  maqsadlarida 
olib boriladi. 
Quduqning  geologik  kesmasini  g’rganish  -  geofizikaning 
asosiy  vazifalaridan  hisoblanadi.  Bunda  elektrik,  magnit,  radioaktiv, 
termik,  akustik,  mexanik,  geokimyoviy  va  boshqa  usullardan 
foydalaniladi.  Bularda  har  xil  tog’  jinslarining  turli  xususiyatdagi 
tabiiy  va  sun’iy  fizik  maydonlari  orqali  g’rganiladi.  Tog’  jinslarining 
fizik  xossalari  ulardagi  elektrik,  qarshilik,  elektrokimyo  va 
radioaktivlik  bilan  hamda  sh.k.  qator  belgilar  bilan  farqlanadi. 
Geofizik  tadqiqotlar  natijalari  har  xil  diagramma  kg’rinishida  aks 
ettiriladi. 

---

 
27 
       Ma’lumki,  tog’  jinslarining  g’tkazuvchanligi,  qattiqligi,  zichligi 
neft va gaz bilan shimilganligi, ulardagi har xil radiaktiv nurlanishning 
mavjudligi  va  shu  kabilar  hamma  jinslarda  xilma-xil  hamda  rang-
barangdir. 
       SHu vajdan tog’ jinslarining kollektorlik xususiyatlari (g’ovakligi, 
g’tkazuvchanligi, suyuqlik bilan shimilganlik darajasi va h.k.) geofizik 
usullar  bilan  yaxshi  tadqiq  qilinadi  va  u  geologik  va  laboratoriya 
(kernlarni  g’rganish  va  h.k.)  tadqiqotlarini  asosli  ravishda  tg’ldiradi. 
Geofizik  tadqiqotlarni  taqqoslash  natijasida  tog’  jinslarida  mavjud 
kollektorlar  va  ularning  xossalari,  qatlamlarni  tashkil  qilgan 
qatlamchalarning  xossalari,  ularning  neft,  gaz  va  suvlar  bilan 
shimilganligini aniqlash mumkin bg’ladi. 
Quduqning  texnik  holatini  aniqlashda  inklinometriya  -  quduq 
tanasi  tikligini  va  agar  qandaydir  og’ish  mavjud  bg’lsa  (aksariyat 
hollarda bunday og’ishlar ma’lum darajada sodir bg’ladi) uning og’ish 
burchagi  azimuti  aniqlanadi:  kavernometriya  -  quduqning  asl 
diametrini  aniqlash  darajasini  va  uning  mahkamlash  sifatini  aniqlash 
jarayoni hamda shu kabilar bilan bajariladi. 
Geofizik usullar bilanquduq tanasiningg har bir joyida mavjud 
bo’lgan suv oqimlarini (yaxshi tsementlangan  hollarda sodir bo’ladi) 
aniqlash mumkin. 
Quduqlarni gidrodinamik usullarda tadqiq qilish kollektorning 
fizik 
xossalari 
va 
mahsuldorligini 
aniqlash 
va 
quduq 
mahsuldorligining  u  bilan  bog’liqligi  va  qatlamdagi  bosim  bilan 
bog’liqligini  aniqlashga  qaratilgandir.  Aslida  bu  munosabatlar 
asoslangan  va  matematik  tenglamalar  bilan  ifodalangan  hamda 
qatlamning  fizik  kg’rsatkichi  (parametr)  tariqasida  ularning  orasiga 
kiradi.  Quduqning  debitini  qatlam  va  quduq  tubi  bosimi  orasidagi 
farqni  gidrodinamik  usulda  asoslangandan  sg’ng,  shu  tenglama 
asosida  quduq  yoki  qatlamning  kg’rsatkichlarini  topish  mumkin 
bg’ladi.  Undan  tashqari  bu  usulda  neft-gaz  uyumining  gidrodinamik 
sistemasi bilan bog’langanligi darajasini aniqlash mumkin. 
    Neft-gaz koni geologiyasida gidrodinamik tadqiqotlarning quyidagi 
turlari qg’llanadi: 
1) bosimning qayta tiklanishi (kg’tarilishi); 
2) suyuqlikni olishning barqarorligini ta’minlash; 

---

 
28 
3) quduqlarning g’zaro bir-biriga ta’sirini aniqlash, qatlamdan   
oladigan      va      unga      haydaydigan  quduqlarning  ishini  kuzatish  kon 
geologik  usullarining  birlamchi  axborot  beradigan  manbaidir.  Bu 
kuzatishlar  jarayonida  geolog  qatlamni  qazib  chiqarish  davomida 
quduqlarning  beruvchan  va  qabul  qiluvchanlik    qobiliyatini,  ulardagi 
suvlarning  miqdori  va  kimyoviy  tarkibining  g’zgarishi,  qatlam 
bosimining 
g’zgarishi,  quduqlar  sonining  ahvoli  tg’g’risida 
ma’lumotlar  oladi  hamda  g’shalar  yordamida  qazib  chiqarishni 
tekshiradi va boshqaradi. 
Sistemali  struktura  yondoshish  nuqtai  nazaridan  birlamchi 
axborot olish  usullari  imkoniyatini  tahlil  qilish  bir xil
 
xossalarni  turli 
yg’llar  bilan  tadqiq  qilish  har  xil  natijalar  berishini  kg’rsatdi.  Konni 
geologik makon sifatida tasavvur qilinganda va undan sistema ajratish 
vaqtida bu narsa yaqqol bilinadi. 
Real  geologik  makonni  cheksiz  xususiyatlarga  ega  bg’lgan 
hisobsiz  nuqtalardan  iboratligini  tadqiq  qilish  -  neft-gaz  koni 
geologiyasining vazifalaridan biridir. Bu makonni bevosita kuzatishlar 
bilan  g’rganib  bg’lmaydi,  chunki  har  xil  xususiyatlarga  ega  bg’lgan 
nuqtalar  cheksizdir.  SHuning  uchun  ham  ma’lum  bir  nuqtalarni 
ularning  ma’lum  xususiyatlari  rg’yxati  bilan  g’rganilib,  ular  orqali 
makon  tg’g’risidagi  tasavvurni  ifodalaymiz.  SHuning  uchun  ham 
"rasmiy  nuqta",  "rasmiy  statistik  geologik  makon"  tushunchasini 
kiritish lozim bg’ladi. 
Agar  nuqta  ma’lum  rg’yxatga  olingan  va  ularning  xossalari 
ham  ularning  aniqligi  ham  ma’lum  darajada  belgilangan  bg’lsa,  buni 
rasmiy nuqta deyiladi. SHunday rasmiy nuqtalarning majmuasi rasmiy 
statistik geologik makondir. 
Real  geologik  makonda  rasmiy  makonning  har  xil  shartlari 
bilan  juda  kg’p  kg’rinishlarini  joylashtirish  mumkin  (tg’g’ri 
tg’rtburchak,  uchburchak,  kesmali,  uch,  besh,  etti  nuqtali  va  sh.k.). 
Kam  sonli  razvedka  quduqlar  asosida  tasvirlangan  makon  bilan  kg’p 
sonli ishlatuvchi quduqlar natijasi bilan tuzilgan makonning farqi bor, 
albatta. 
SHuni  e’tibordan  xoli  qilmaslik  kerakki,  har  xil  uslub  bilan 
tuzilgan rasmiy makon natijasi bir-biriga aynan  g’xshash bg’lmasliga 
mumkin.  Hamma  gap  shundaki,  bu  farqli  usullarda  ba’zi  bir 
kg’rsatkichlarga  kg’proq  e’tibor  berilgan  bg’ladi  va  natijada 

---

 
29 
g’rganilayotgan  ob’ekt  har  xil  strukturali  darajaga  mansub  bg’lib 
qoladi. 
Bu  farqni  quyidagi  misolda  yaqqol  kg’rish  mumkin:  kern 
namunasi  orqali  jismning  g’tkazuvchanligini  g’rganish  uchun  3  sm 
uzunlikdagi  va  2  sm  diametrdagi  tsilindr  shaklidagi  namuna  olinadi, 
uning  hajmi  9*10
-6
  m
3
  ni  tashkil  etadi.  Xuddi  shu  quduqda  geofizik 
usulda  tadqiqot  qilsak,
 
ta’sir  doirasi,  masalan,  qatlamning  qalinligi 
h=10 m bg’lganda quyidagicha bg’ladi: 
 
PD
2
 h/4 = 3,14*75
2
*10/4 

 4,4*10
2
 m
3 
 
bu  erda  D=7,5  m  zond  bilan  tadqiqot  qilingandagi  ta’sir 
doirasi  g’lchami.  Agar  bu  tadqiqot  bosimning  ko’tarilish  usuli  bilan 
olib borilsa, quyidagicha bg’ladi: 
R=15 

xt , x - qatlamning pezo  g’tkazuvchanligi, t - tadqiqot 
qilingan  vaqt.  Qatlam  bosimini  kg’tarilishi  8  soat  davomida  x=1000 
sm
2
/s  kg’rsatkichda  R=250  m  ni  tashkil  etadi  va  h=10  m  bg’lganda 
g’tkazuvchanlik 
g’lchanadigan 
tog’ 
jinsi 
hajmi 
PR
2
h=3,14