Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

 
10.3. Qatlam bosimi va haroratini nazorat qilish 
10.3.1. Konni ishlatishda qatlamdagi va quduqdagi bosimlar 
 
Uyumni  ishga  tushirish  bosqichlarining  har  birida  uning 
energetik manbai qatlamning dinamik bosimidir. 
        Uyumdan  ma’lum  darajada  mahsulot  ola  boshlagach,  uning 
dastlabki  bosimi  pasayadi.  Qatlamning  ishlash  rejimiga  qarab  bu 
pasayish har xil kg’rinishda bg’ladi va turlicha kechadi. 
        Qatlamning  dinamik  (joriy)  bosimi  deb,  ma’lum  bir  vaqtga 
amalda  barcha    quduqlarning    ish    jarayonini    belgilab      beruvchi 
bosimga  aytiladi.  Qatlamning  har  xil  maydonidan  bosimning  shu 
kungi  kg’rsatkichning  olish  va  uning  holatini  tahlil  etish  qazib 
chiqarishni nazorat qilishning muhim omilidir. 

---

 
186 
        Qatlamning holatini tekshirish jarayonida ayniqsa uning qalinligi 
va  uyumning  balandligi  katta  bg’lganda  hamda  qatlam  tektonik 
jihatdan murakkab bg’lganda uning bosimini nazorat qilish va kuzatish 
ancha  qiyin  bg’ladi.  Undan  tashqari  bosim  har  xil  kg’rsatkich  bilan 
g’zgarishi, ayniqsa unga tashqaridan ta’sir kg’rsatilayotgan vaqtda bu 
g’zgarishlar kg’lami har xil bo’lishi qatlamning ahvolini bosim orqali 
kuzatishni  qiyinlashtiradi.  SHu  ishdan  amalda  keltirilgan  bosimdan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir.  
 
Aksarkyat  bosimni    suv-neft  chegarasining  dastlabki  holati 
kg’rsatkichga  keltiriladi,  shuning  uchun  ham  kg’p  qulayliklarga 
erishiladi. Lozim bg’lgan hollarda boshqa tekisliklarga ham keltirilishi 
mumkin. 
 
Keltirilgan bosim quyidagicha hisoblanadi: 
 
R
q.k.
. =R
q
± hp/102   
 
  Bu erda:   R
q.k.
-qatlamning keltirilgan bosimi; 
               R
k.
 -quduqda g’lchangan bosim; 
              N-quduq tubidan keltirilgan tekislikgacha bg’lgan masofa; 
       r-suvning  zichligi  (yoki  neft  va  gazning  zichligi  qanday  quduqda 
bosim g’lchanganligiga qarab g’lchanadi). 
 
 

---

 
187 
 
 
 
17-rasm. Ishlatiladigan ob’ektning neft chiqarish chizmasi. 
Q
n
  –neft  olish,  Q
s
  -suyuklik  olish,  S  -mahsulotning  suvlanganligi,  V
c
 
-
haydalgan suv hajmi, R
k
 -qatlam bosimi, N
o
, N
x
 -oluvchi va haydovchi quduklar 
fondi. 
 
          Keltirilgan  bosimga  g’tish  uchun  tuzatish,  agar  quduq  tubi 
keltirilgan  tekislikdan  pastda  bg’lsa,  ayiriladi,  agar  g’sha  tekislikdan 
yuqorida bg’lsa qg’shiladi.  
Keltirilgan  qatlam  bosimining  g’zgarish  tavsilotini  sxematik 
kesma  (profil)  tariqasida  ham  ifoda  etish  mumkin.  Quduq  ishlay 
boshlagach  atrofida  depressiya  chuqurligi  (voronka  depressii)  hosil 
bg’ladi. Agar shu qatlam bg’yicha bir nechta quduq ishlayotgan bg’lsa, 
har  birining  oldida  shunday  depressiya  chuqurliklari  paydo  bg’ladi. 
Agar  qatlamda  quduqlar  ishlayversa,  qatlam  bosimi  pasayveradi  va 
umumiy depressiya voronkasi hosil bg’ladi. Ushbu holatda qatlamning 
dinamik  bosimini  ifodalashi  mumkin.  Barqaror  ishlov  rejimda 
(ustannovivщiysya  rejim  rabot)  quduq  tubida  hosil  bg’lgai  bosimni 
quduq  tubi  bosimi  (zaboynoe  davlenie)  deyiladi.  CHegara  ichi  suv 
bostirish holatidagi bosimning qatlam bg’yncha tarqalishi tg’nkarilgan 
chuqurlik (voronka) shaklida bg’lib, ishlab turgan quduqlar depressiya 
chuqurligi bilan tutashib ketadi. 

---

 
188 
Qatlamning  dinamik  bosimi  suv  haydash  jarayonida    
haydovchi  quduqlar  atrofida  qatlamning  dastlabki  bosimidan  15-20% 
ortiq  bg’ladi.  Qatlamning  dinamik  bosimi  kg’rsatki-chini  aksariyat 
vaqtincha  ishlamay  turgan  quduqlarda  g’lchash  va  aniqlash  mumkin.  
Albatta  bunday  g’lchash  g’sha  quduqdagi  holat  barqaror  bg’lganda 
bajarilishi lozim. 
Barqaror holatdagi ishlab turgan quduq tubidagi bosim- quduq 
tubi bosimi bg’ladi, agar qatlamning bosimini g’lchash taqozo qilinsa, 
unda  quduqni  ma’lum  muddat  tg’xtatib  qg’yiladi,  sg’ngra  g’lchangan 
bosim kg’rsatkichi qatlam bosimini kg’rsatadi.  
Quduqda  uning  tubidagi  bosimni  yoki  qatlam  bosimini 
g’lchash uchun aksariyat unga qatlam rg’parasigacha bosim g’lchagich 
(manometr)  tushiriladi  va  uni  20  minut  ushlab  turiladi.  Sg’ngra 
quduqni  ishdan  tg’xtatiladi,  natijada  quduqda  bosim  kg’tarila 
boshlaydi.  Bu  kg’tarilish  ma’lum  vaqtdan  sg’ng  tg’xtaydi  va  bosim 
kg’rsatkichi  barqaror  bg’ladi.  SHunday  qilib,  biz  olgan  birinchi 
g’lchov  quduq  tubi  bosimi  bg’lsa,  ikkinchi  g’lchov  qatlamning 
dinamik  bosimiga  teng  bg’ladi.  Quduqda  tadqiqotlar  tugagach,  uni 
yana tushirib yuboriladi. 
Qatlamning  dinamik  bosimini  g’lchash  uchun  ma’lum  tartib 
bg’yicha  quduqlarni  ketma-ket  va  qisqa  muddatga  tg’xtatib,  g’lchov 
olib  boriladi.  Agar  bir  vaqtning  o’zida  bir-biriga  yaqin  quduqni 
tg’xtatib, g’lchov olib borilsa, olingan qatlamning dinamik bosimidan 
ortiqroq kg’rsatkich berilishi mumkin.