Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

13.2. Quduqlarni qazish vaqtida er ostini asrash 
 
Ma’lumki,  quduqlarni  qazish  jarayonida  tog’  jinslarining 
butunliga  buzilib,  qatlamlarning  bir-biriga  ta’sir  g’tkazish  imkoni 
tug’iladi.  Undan  tashqari  qatlamlarda  burg’ulash  eritmasi  tarkibida 
mavjud  har  xil  kimyoviy  eritmalarning  ta’siri  bg’lishi  mumkin. 
Quduqlar  kesimi  ochiq  holatida  yuqori  bosimli  qatlamlardan  pastroq 
bosimli  qatlamlarga  suyuqlik  (suv  neft,  gaz)  ning  g’tish  hollari 
kuzatilib,  bular  teskari  ta’sir  g’tkazishi  mumkin.  Undan  tashqari 
qatlamlarning  holatini  yangilash  talqin  qilinishi  natijasida  ularni 
notg’g’ri  tadqiq  qilish  hollari  ham  er  ostining  holatini  buzishi  va  har 
xil noxush ahvolga keltirishn mumkin. 

---

 
252 
Neft-gaz  konlarini  qazish  jarayonida  uchrab  turadigan  “ochiq 
favvora”  holati  kg’plab  uglevodorodlarning  nobud  bg’lishiga  hamda 
atmosferani  va  atrof-muhitni  bulg’ashga  sabab    bg’ladigan 
hodisalardandir.  Xuddi  shunday  hodisa  bundan  bir  necha  yil  avval 
Farg’ona 
vodiysidagi 
Mingbuloq 
konida 
sodir 
bg’ldi. 
Burg’ulanayotgan  5-quduqdagi    chuqurlik  5237m  ga  etganda  quduq 
jonlana  boshlaydi  unda  "ochiq  favvora"ning  oldini  oluvchi 
preventarlar  ishlamas  ekan.  Natijada  ochiq  favvora  rg’y  beradi. 
Mutaxassislar  mahsuldor  qatlamning  yotish  chuqurligini  aniq 
bilmaganligi uchun ochiq favvoraga qarshi choralar tadbirini qilmagan 
edilar. 
Quduq  katta  miqdorda  neft  bilan  ochiq  favvoraga  aylanadi. 
Ba’zi  mutaxassislarning  fikricha  havoga  otilib,  atrofga  qg’yilayotgan 
neftning  sutkalik  miqdori  bir  necha  ming  t.  atrofida  ekan.  Bu  hodisa 
katta  shov-shuvga  sabab  bg’ladi.  CHalasavod  jurnalistlar  dunyoga 
"ikkinchi  quveyt"deb  bong  uradilar.  Favvoran  otilgandan  otilib, 
hamma  yoq  neft  anhorlariga  aylangach,  uni  yoqib  yuborishga  majbur 
bg’ladilar.  Taxminan  3  oycha  muddat  g’tgach,  favvora  g’z-g’zidan 
g’chadi va shu vaqtda uning og’ziga favvora armaturasi g’rnatiladi va 
ma’lum  muddatdan  sg’ng  quduqni  ishga  tushirishga  harakat  qilinadi 
lekin  unda  oldingi  debitning  uchquni  ham  yg’q  edi.  Ushbu  ochiq 
favvora natijasida ba’zi mutaxassislarning fikricha, 500 ming t. Neft er
 
ariq atrofiga oqib, nobud bg’lgan, hammayoqni ifloslagan, 500 ming t. 
neft-  yonib  va  faqat  500  ming  tonna  neft  idishlarga  olib,  undan 
foydalanish  imkoniyati  bo’lgan.  Neftlar  va  gazlarning  bunday  ochiq 
favvoralari  katta  fojia  tariqasida  baholanishi  lozim.  Bunday  holatlar 
akvatoriyada  joylashgan  konlarda  sodir  bg’lsa,  undan  dengiz  (kg’l) 
ning
 
suvi ifloslanib, tabiatga katta ziyon etkazilgan bg’ladi. 
Quduqlarni 
qazish 
jarayonida 
qatlamga 
burg’ulash 
eritmasining  kg’p  miqdorda  sg’rilib  ketgan  hollari  uchraydi.  Bu 
avariyali  holat  hisoblanib,  burg’ulash  eritmasining  qatlamga  kg’plab 
ketishi natijasida qatlamdagi  suvlarning tarkibiga salbiy ta’sir etilgan 
bg’ladi, chunki burg’ulash eritmasining tarkibida turli-tuman kimyoviy 
moddalar mavjud. Ular qatlamdagi mikrobiologik muvozanatga jiddiy 
zarar  etkazishi  turgan  gap,  chuchuk  suvlarni  ifloslantiradi,  undan 
tashqari  suv  beruvchanlik  (vodaotdacha)  xususiyati  keraklidan  yuqori 
bg’lgan hollarda qatlam rg’parasida qalin loyli pg’stloq hosil bg’lishi 

---

 
253 
va  uning  qatlamga  sg’rilishi  natijasida  aksariyat  mahsuldor  qatlamlar 
mutlaqo g’zini namoyon qilmaydigan holatga kelib qolishlari mumkin 
bg’ladi. 
Qatlamlarni  g’rganish  jarayonida  er  kesimining  tuzilishini 
notg’g’ri  talqin  qilish  natijasida  kg’pgina  noxush  holatlar  kelib 
chiqishi mumkin. 
Bunda  ma’lum  bir  mahsuldor  qatlamlar  (avvaldan  ma’lum 
bg’lmagan)  ochilmay  va  bilnmay  qolishi  mumkin,  buning  natijasida 
kg’p  mikdorda  neft  yoki  gaz  yg’qotilgan  (ochilmay  qolgan)  bg’ladi. 
Undan tashqari kesimni notg’g’ri talqin    qilinishi natijasida  neft-suv, 
gaz-suv,  gaz-neft  chegaralari-ning  g’rni    va    notg’g’ri    belgilanishi 
mumkin    va    natijada  kg’plab  xatolik  va  noaniqliklarga  sababchi 
bg’lishi  mumkin.  Bunda  uyumlarning  g’lchami  notg’g’ri  aniqlanishi 
natijasida  kg’plab  neft-gaz yg’qotilishiga   sabab bg’lishi mumkin. 
       Er  ostini  himoya  qilish  choralari  quduqni  burg’ulash  jarayonida 
tuziladigan  geologik-texnik  naryadda  kg’zda  tutilgan  bg’ladi  va 
shunga qarab quduqni burg’ulash amalga oshiriladi. Geologik - texnik 
naryad  geologik  va  texnik  qismlardan  iborat  bg’lib,  ularda  quduqqa 
oid barcha ma’lumotlar keltirilgan bg’ladi, jumladan, geologik qismida 
quduqning  mg’ljallangan  kesimi,  tog’  jinslarining  litologik  ta’rifi  va 
kutiladigan  qattiqligi,  qatlamlarning  chuqurligi  va  ularning  yotish 
burchagi,  kutilishi  mumkin  bg’lgan  murakkabliklarning  chuqurligi, 
ularning  holati  va  g’sha  murakkablik  darajasi,  qatlamdan  olinadigan 
namunalar  oralig’i,  geofizik  tadqiqotlar  g’tkazilishi  lozim  bg’lgan 
holatlar,  mahsuldor  qatlamlar,  ularning  kg’rsatkichlari,  otilishi  lozim 
bg’lgan  oraliqlar,  kutilayotgan  mahsulot  miqdori  va  sh.k.  naryadning 
geologik qismida batafsil ifodalangan bg’ladi. 
      Naryadning 
texnik 
qismida 
esa 
burg’ulovchi  eritmaning 
kg’rsatkichlari,  burg’ulash  eritmasining  kirib  ketmasligini  ta’minlash 
uchun  uning  qovushqoqligini  oshiruvchi  moddalar  va  ularning 
qg’shilish miqdori belgilab beriladi. 
      Qazib  chiqarish  jarayoni  davom  etayotgan  konlarda  qazilayotgan 
quduqlar  ham  g’ziga  alohida  e’tiborni  talab  qiladi.  Aksariyat  bunday 
hollarda  qatlamning  bosimi  anchagina  kamayib  ketganligi  sababli, 
burg’ulash  jarayonida  suyuqlik  qatlamga  sg’rilib  ketishi  mumkin. 
SHuning  uchun  ham  burg’ulash  sodir  bg’layotganda  atrofdagi 
ekspluatatsion quduqlar vaqtincha tg’xtatib turilishi lozim. 

---

 
254 
        Er ostini muhofaza qilishning asosiy vazifalaridan biri mahsuldor 
qatlamlarning  mustahkam  ajratilganligini  ta’minlashdan  iboratdir. 
Buning  uchun  kolonnani  tsementlash  ishlarini  g’z  qoidalariga  rioya 
qilgan  holda  amalga  oshirish  taqozo  qilinadi.  Quduqni  tsementlash 
ishlari  va  uning  devori-ni  kolonna  bilan  mustahkamlash  katta 
ma’suliyatga  molik ish hisoblanadi. SHu jarayon olib borilayotganda 
xar bir vazifa aniq hamda jiddiy bajarilishini geolog boshqarib turadi. 
Quduqqa  kolonna  tushirilgach  tsementlanadi,  ma’lum      muddatdan 
sg’ng  tsement  qotgach  uning  mustahkamliligini      (germetikligi-ni) 
sinaladi  va  shunga  ishonch  hosil  qilingach  keyingi  jarayonlarga 
g’tiladi.  Agar  tsementlashning  germetikligi  mavjud  bg’lmasa,  uni 
ta’minlash choralari kg’riladi. Undan tashqari qatlam otilgandan sg’ng 
u  tezlikda  g’zlashtirilshi  lozim.  Agarda  bu  ikki  jarayon  orasida  vaqt  
ketsa,  mahsuldor qatlamning  kg’rsatkichlariga   ziyon   etishi  mumkin. 
Agar bunday holatlarda quduq sinash ishlari sifatsiz bajarilgan bg’lsa, 
uni qayta yana tuzatish ishlari olib borilmog’i lozim. 
      Quduq  avariya  holatiga  tushib  uni  tuzatish  imkoni  bg’lmasa, 
bunday quduqlarni ehtiyotlik bilan ushlanadi va bu holatda er bag’riga 
mavjud maxsuldor qatlamlarga hamda er osti suvlari va atrof-muhitga 
salbiy  ta’siri  bg’lishi  ehtimolini  iloji  boricha  kamaytirish  choralari 
kg’riladi.