Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

 
So’lakning tarkibi va xossalari. 
Og’iz bo’shlig’idagi so’lak aralash harakterga 
ega. Uning rN 6,8-7,4 ga teng. Odamlarda bir sutkada 0,5-2l so’lak ajraladi. So’lak 
99% suv va 1% 
quruq moddalardan iborat. Quruq kismi organik va anorganik moddalardan iborat. 
Anorganik moddalar-xlorid bikarbonatlar, sulfatlar, fosfatlar anionlardan va natriy, 
kaliy, kalstiy, magniy kationlaridan, hamda temir, mis, nikel va boshqa 
mikroelementlardan tashkil topgan. So’lak tarkibidagi organik moddalar asosan 
oqsillardan iborat. Oqsil shilimshiq modda
mustin
oziq moddalarni biriktirib luqma 
hosil qilishda ishtirok etadi. So’lak tarkibidagi asosiy fermentlar kuchsiz ishqoriy 
muhitda faoliyat ko’rsatuvchi
amilaza
va 
maltazalardir. 
Amilaza polisaxaridlarni 
(kraxmal, glikogen) disaxarid maltozagacha parchalaydi. Maltaza maltozani 
glyukozagacha parchalaydi. 
So’lakning tarkibida oz miqdorda uchraydigan boshqa fermentlar ham bor: 
gidrolazalar, oksireduktazalar, transferezalar, proteazalar, kislotali va ishqoriy 
fosfatazalar. So’lak tarkibida bakteriostid ta’sirga ega bo’lgan oqsil tabiatli modda 
lizostim (muromidaza)
mavjud. 
Oziq moddalar og’iz bo’shlig’ida oz, o’rtacha 15 sekund vaqt davomida turadilar, 
shuning uchun ham bu erda kraxmal to’la parchalanib ulgurmaydi. Lekin og’iz 
bo’shlig’idagi hazm ishga tushiruvchi ta’sir qilishi orqali oziq moddalarni oshqozon-
ichak yo’lining keyingi qismlarida parchalanishida katta ahamiyat kasb etadi. 
So’lakning vazifalari. 
So’lak bir necha vazifalarni bajaradi.
Hazmga oid vazifalari-
oziq moddalarni namlaydi, shilimshiq (mustin) moddalar 
qismlarini biriktirib ovqat luqmasini hosil qiladi, yutilishini osonlashtiradi, tarkibidagi 
fermentlar ta’sirida oziq moddalar gidrolizi boshlanadi. 
Ekskretor vazifasi-
modda almashinuvida hosil bo’lgan ba’zi metabolitlar so’lak 
tarkibida chiqariladi, bularga siydik kislotasi, mochevinalar kiradi. Shuningdek, ayrim 
dorivor moddalar (xinin, strixnin) va organizmga tashqaridan tushgan moddalarning 
ayrimlari (simob tuzlari, alkogol ) so’lak tarkibida ajraladi. 
Himoya vazifasi-
so’lak tarkibida lizostim saqlanganligi tufayli bakteriostid xossasiga 
ega. Mustin kislota va ishqorlarni neytrallash xossasiga ega. So’lak tarkibida ko’p 
miqdorda immunoglobulinlar bo’lib, ular patogen mikroorganizmlardan himoya qiladi. 
So’lak tarkibida qon ivishi tizimiga oid moddalar aniqlangan, bularga maxalliy 
gemostazni ta’minlovchi qon ivish faktorlari: qon ivishiga qarshi faktorlar va 
fibrinolitik va fibrin stabillovchi faollikka ega moddalarning borligi.
Trofik vazifasi- s
o’lak tarkibidagi kaliy, fosfor, ruxlar tish emalini shakllanishi uchun 
sarflanadi. 

---

136 
So’lak ajralishining boshqarilishi. 
Oziq moddalar og’iz bo’shlig’i shilliq qavatidagi 
mexano-, termo- va xemoresteptorlarga ta’sir qiladi. Bu resteptorlardan qo’zg’alish til 
(uch shoxli nerv tolasi) va til xalqum nervlari, nog’ora tolasi (yuz nervi tolasi) va 
xiqildoqning yuqoridagi nervlari (adashgan nerv tolasi) orqali uzunchok miyadagi 
so’lak ajratish markaziga boradi. U erdan efferent tolalar orqali qo’zg’alish so’lak 
bezlariga boradi va so’lak ajralishi boshlanadi. Efferent yo’l simpatik va parasimpatik 
tolalardan iborat. So’lak bezlari parsimpatik innerastiyasi-til-xalqum nervi va nogora 
tolalari, simpatik innervastiyasi yuqori bo’yin simpatik tugunlar tolalari orqali amalga 
oshiriladi. Parasimpatik tolalari oxiridan ajraluvchi mediator asteptilxolin ta’sirida 
so’lak bezlari tuzlarga boy va organik moddalarni oz saqlovchi ko’p miqdorda suyuq 
so’lak ajratadi. Simpatik tolalar mediatori noradrenalin ta’sirida so’lak bezlari oz 
miqdorda quyuk, yopishqoq, oz miqdorda mineral tuzlar saqlovchi va organik 
moddalarga boy so’lak ajratadi. Adrenalin ham xuddi shunday ta’sir qiladi. R-
substanistiyasi so’lak ajralishini kuchaytiradi. SO
2
so’lak hosil bo’lishini kuchaytiradi. 
Og’riq, salbiy xis tuyg’ular, aqliy zo’riqish so’lak ajralishini tormozlaydi. 
So’lak ajralishi shuningdek shartli reflekslar yordamida ham boshqarilib turadi. 
Ovqatning tashqi ko’rinishi, hidi, taom tayyorlashda hosil bo’ladigan tovushlarga 
shartli refleks hosil bo’lish mumkin. 
Chaynash.
Oziq moddalar og’iz bo’shlig’iga qattiq bo’lakchalar yoki har xil 
darajadagi suyuqlik holatida tushishi mumkin. Oziq modda holatiga qarab og’iz 
bo’shlig’ida mexanik va kimyoviy ishlovdan o’tkaziladi yoki darhol yutib yuboriladi.
Yuqorigi va pastki qator tishlar yordamida oziq moddani mexanik parchalanishi 
chaynash
deb ataladi. Chaynash chaynov, shilliq va til muskullari qisqarishi orqali 
amalga oshiriladi.
Og’iz bo’shlig’idagi resteptorlardan impulslar uch shoxli nerv orqali uzunchoq 
miyaga, u erdan ko’ruv dumbog’iga va bosh miya po’stlog’iga boradi. Chaynashni 
boshqarishda uzunchok miyaning harakatlantiruvchi yadrolari, qizil yadro, qora 
modda, po’stloq osti va pustloq tuzulmalari ishtirok etadilar. Chaynashni boshqarishda 
ishtirok etadigan neyronlar to’plami 
chaynash markazi
deb ataladi.U erdan uch shoxli 
nerv orqali chaynash muskullariga impulslar boradi va ular yordamida jag’ yuqoriga, 
–pastga, oldinga, -orkaga va yon tomonlarga harakatlanadi. Til, lunj va lab muskullari 
yordamida ovqat luqmasi harakatlantiriladi va chaynash yuzasida ushlab turiladi. 
Chaynashni boshqarishda chaynov muskullari va tishlar resteptorlaridan borgan 
impulslar ham katta ahamiyat kasb etadi.
Chaynash quyidagi davrlardan iborat: tinch davri, ovqat luqmasini og’izga 
kiritish, tusmollash (chamalash), asosiy davr, ovqat luqmasini yutishga tayerlash davri. 
Yutish. 
Oziq moddani og’iz bo’shlig’idan me’daga o’tkazilishi
yutish jarayoni
orqali 
amalga oshiriladi. Yutish reflektor harakat bo’lib og’iz, halqum va kizilo’ngach 
davrlaridan iborat. 
Og’iz davri (ixtiyoriy)
-ovqat luqmasi til bilan qattik tanglayga bosiladi va tilning o’rta 
qismidagi muskullar harakati natijasida sekin asta luqma til o’zagiga siljitiladi. Bu 
erda ovqat luqmasi yumshoq tanglay, til o’zagi va xalqum orqa devori 
mexanoresteptorlarini qitiqlaydi. Bu resteptorlardan qo’zgalish uch shoxli, til halkum 
va hikkildoqning yuqori nervlarining afferent tolalari orqali yutish markazi uzunchoq 
miyaga boradi. U erdan uch shoxli, til osti, til xalqum va adashgan nervlar efferent 
tolalari orqali kelgan impulslar yutishda ishtirok etadigan muskullarga keladi. 
Halqum davrida (tez ixtiyorsiz)
yumshoq tanglayni va xiqildoqni ko’taruvchi muskullar 
qisqarishi hisobiga burun va nafas yo’llari berkiladi. 
Nafas markazi uzunchoq miyada nafas markazi yonida joylashgan va u bilan 
payvasta (restiprok) munosabatda bo’ladi. Shuning uchun ham yutinayotgan paytda 
nafas to’xtaydi. Tilning harakati bilan ovqat luqmasi halqumga surib tushiriladi. Bu 
erda luqmani halqumga tushishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil og’iz bo’shlig’i va 
xalqumdagi bosimlar bilan farqlanadi. Luqma xalqumga tushishi bilan uning kirish 
sohasidagi muskullar qiskaradi. Luqmani qizilo’ngachga surib yuboradi. Bu erda ham

---

137 
xalqum va qizilungach o’rtasidagi bosimlar farqi asosiy harakatlantiruvchi omil bo’lib 
hizmat qiladi.
Yutishdan oldin xalqum-qizilo’ngach sfinkteri yopiq bo’ladi, yutish davrida 
xalqumda bosim 45 mm simob ustunigacha ko’tariladi, sfinkter ochiladi va luqma 
qizilo’ngachning boshlang’ich sohasiga tushadi, bu erdagi bosim 30mm simob 
ustunidan ortmaydi.
Qizilo’ngach (sekin ixtiyorsiz) davrida 
qizilo’ngachning peristaltik harakati tufayli 
ovqat luqmasi me’da tomon siljiydi. Yutinish harakati ta’sirida qizilo’ngachda hosil 
bo’lgan peristaltik harakatning birlamchi to’lqini me’dagacha boradi. 
Qizilo’ngachning aorta ravog’i bilan kesishgan sohasida birlamchi to’lqin ta’sirida 
ikkilamchi to’lqin hosil bo’ladi. Bu to’lqin ham me’daning kardial sohasigacha 
boradi. Me’daning kardial sfinkteri luqma yaqinlashganda ochiladi va ovqat me’daga 
tushadi.