Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

 
Shartli tormoz.
Chiroqni yonishiga mustahkam so’lak oquvchi shartli refleks hosil 
qilingandan keyin chiroqni yonishiga ikkinchi kuchsiz yot qo’zg’atuvchini qo’shilsa va bu 
kombinastiya shartsiz qo’zg’atuvchi bilan mustahkamlanmasa, tezda chiroqni yonishiga so’lak 
ajralaveradi, chiroqqa yot qo’zg’atuvchi qo’shilganda shartli refleks tormozlanadi. Demak, shartli 
qo’zg’atuvchiga qo’shilgan yot qo’zg’atuvchi shartli tormoz xisoblanadi. Har qanday ta’sir xohlagan 
qo’zg’atuvchiga shartli tormoz bo’lishi mumkin. Hayot davomida xosil qilingan shartli tormozlar 
shartli reflekslarni aniqlashtiradi, odam va hayvonlar xulq atvorini muhit sharoitlariga moslashuvida 
muhim ahamiyatga ega. 
 
Kech qolish hisobiga tormozlanish. 
Itda mustaxkam so’lak ajratuvchi shartli refleks xosil 
qilgandan keyin shartli qo’zg’atuvchini shartsiz qo’zg’atuvchi bilan mustaxkamlashni ma’lum 
muddatga cho’zib qo’ysa, so’lak ajratish reakstiyasi tobora kechika boshlaydi, oxir oqibatda shartli 
so’lak oqish cho’zilgan vaqtni tugashiga kelib boshlanadi. Shunday qilib shartli qo’zg’atuvchi 
dastlabida tormozlovchi, vaqt o’tishi bilan qo’zg’atuvchi ta’sir qiladi. Bu paradoksni qo’shimcha 
qo’zg’atuvchi «vaqt» qo’shilgani bilan izohlash mumkin. Kech qolish hisobiga tormozlanish muhit 
sharoitiga moslashishda muxim ahamiyatga ega. Masalan: O’tloqda yurgan quyon och bo’ri uchun 
shartli qo’zg’atuvchi hisoblanadi. Tajribasiz yosh bo’ri quyonni ko’rishi bilan unga tashlanadi va 
oradagi masofa kattaligi sababli quyon qochib ulguradi. Tajribali bo’ri pisib yotib quyonni iloji 
boricha unga yaqinlashishiga imkon berib, masofani etib olish darajasiga etgandagina quyonga 
tashlanadi. Kechikish hisobiga tormozlanish hayotiy tajriba asosida yosh ulg’aygan sari kuchayadi.
Shartli tormozlanishni fiziologik mexanizmi

---

251 
Shartli tormozlanish nerv hujayralarining faol faoliyati tufayli yuzaga keladi. Neyronlar 
ayniqsa o’xshash qo’zg’aluvchilarni farqlaganda murakkab faoliyatni amalga oshiradi. Shartli 
tormozlanish charchash jarayoni bilan bog’liq emas. Agar neyronlar faoliyatini turli narkotik 
moddalar bilan susaytirilsa, shartli tormozlanish turlari ham kuchayishi kuzatilishi kerak edi. Aslida 
esa teskarisi yuzaga keladi, po’stloq hujayralari susaysa tormozlanish yo’qoladi. Tormozlanish 
jarayoni faol jarayonligini shundan ko’rish mumkinki, miya hujayrlari boshqa faoliyat bilan band 
qilinsa, tormozlanish yo’qqa chiqadi. Agar tormozlanish charchash bo’lganda,har bir yangi harakat 
charchashni kuchaytirgan bo’lar edi. Shunday qilib shartli tormozlanish faol jarayon hisoblanib 
organizmni o’zgarib turuvchi tashqi muhit sharoitlariga uzluksiz moslashuvini ta’minlaydi. Shartli 
tormozlanish nerv tizimining qaysi bo’limida yuzaga keladi? Yot ta’sirlagichni takror va takror 
qo’llanishi natijasida ishda mo’ljallovchi shartli refleks so’nadi.
Bu tormozlanish hosil qilinganligi uchun ichki hisoblanadi. Bosh miya yarim sharlari 
po’stlog’i olib tashlangan itda shu tajriba qilinsa, mo’ljallovchi shartli refleks so’nmaydi. Bu 
tajribadan ko’rinib turibdiki, shartli tormozlanish jarayoni miyaning yuqori bo’limlari orqali amalga 
oshadi. Bosh miya yarim sharlar po’stlog’i murakkab tuzilishga ega. Shartli refleks po’stloqda shartli
qo’zg’aluvchi markazi bilan shartsiz qo’zg’aluvchi markazi orasida vaqtinchalik bog’lanish hosil
bo’lishi hisobiga yuzaga keladi. Shartli refleks yoyining qaysi qismida shartli tormozlanish hosil 
bo’ladi? O’tkazilgan tajribalardan olingan ma’lumotlarga ko’ra shartli tormozlanish jarayoni refleks 
yoyining qaerida joylashishi haqida turli xil fikrlar yuzaga keldi.
Shartli tormozlanish miyaning umumiy elektr holatida ham namoyon bo’ladi. Shartli 
tormozlanish beta ritmni mutlaqo yo’qotib alfa ritmni keskin susaytirib, uning amplitudasini sezilarli 
orttiradi,ya’ni shartli tormozlanish vaqtida past chastotali yuqori amplitudali ritmlar ko’payadi. 
Vaqtinchalik bog’lanishninghosil bo’lishi po’stloqning qo’zg’aluvchi va tormozlanuvchi 
neyronlarning faoliyati tufayli amalga oshadi. Shartli tormozlanish jarayonida ham po’stloqning 
qo’zg’aluvchi va tormozlanuvchi neyronlari ishtirok etadi. Shartli tormozlanish rivojlanayotgan 
vaqtda qo’zg’alish bilan javob beruvchi neyronlarning faolligi susayishi, tormozlanishi bilan javob 
beruvchi nerv hujayralarining faoliyati ortganligi aniqlangan. 
Shunday qilib shartli tormozlanish jarayoni faol jarayon hisoblanib, uni amalga oshirishda 
po’stloq neyronlarining faoliyati tegishli maqsadni amalga oshirishga yo’naltiradi. 
Ichki tormozlanishni o’rganishga yo’naltirilgan ishlar ko’p bo’lishiga qaramay, uning 
mexanizmini tushuntirishda juda ko’p muammolar mavjud. 
ANALITIK QISM. 
«OAF Fiziologiyasi» mavusi bo’yicha amaliy mashg’ulotda ko’nikmalarini o’rganishda 
amaliyotning muximligi namoyishi bo’yicha ish o’yinini o’tkazish usuli. 
Raqamliuyin 
(davomiyligi 15 daqiqa) 
Bu ishdan maqsad ko’nikmani o’rganishda amaliyotning muximligini namoyish qilish. 
O’qituvchiga qo’llanma: 
1.
Xar bir ishtirokchiga 3 varaq sonli ko’chirmani bering. 
2.
Sonlar ko’rinmasligi uchun varaqni oq tomoni bilan ko’yilishini iltimos qiling. 
3.
Bu ko’z va qo’l koordinastiyasiga oddiy mashq, berilgan vaqt davomida ular iloji boricha tez 
ishlashlarini ayting. 
4.
«To’xtang» deyilmaguncha ishtirokchilardan birinchi varaqni ag’darib qalam yoki ruchka bilan 
sonlarni ketma-ket (1,2,3,4,5,6, x.k.) chiziqlar bilan birlashtirishni iltimos qiling. 
5.
Buning uchun ularga 60 sekund vaqt bering. 
6.
Ishtirokchilar to’xtagan eng katta raqamlarini doira ichiga olib, bu sonni varaqning yuqori o’ng 
burchagiga ezib qo’yishlari kerak. 
7.
Bu topshiriqni 60 soniyadan vaqt berib 2 marta yangi ko’chirmalarda takrorlang. 
8.
Xar bir varaq beti raqamlanish tartibi bo’yicha, ya’ni 1,2,3 tartibidek to’ldirilganligini 
tekshiring. 
Diskussiya uchun savollar: 
1.
To’g’risini ayting, bu topshiriqni bajarganingizda o’zingizni qanday xis qildingiz? 

---

252 
2.
Javoblar turlicha bo’lishini belgilab qo’ying: «qo’zg’alib va qiziqib» dan to asabiylashib, 
xafsalasi bir bo’lib, xafa bo’lib, jaxl chiqibgacha va x.k.. 
3.
«Amaliy mo’jiza yaratadi» Mobodo bu xaqiqat bo’lsa xar bir urinishimizda xaqiqatdan, bizlar 
xammamiz birin-ketin sonlarni ko’payishini kuzatishimiz kerak. Xar bir ishtirokchi uchun bu 
to’g’rimi? Agar yo’q bo’lsa, nimaga? 
1 45 16 54 
53 15 40 6 
39 28
27 5 2 52 
51 26 
13 17 14 30
10 41 50 
60 3 21 
29 58 38 4 
18 37 25 42
49 7 31 55 
23 46 36 12 
34 22 44
8 35 19 
43 24 57 32
56 47 11 20 
33 9 59 48 
9ta nuqtalik jumboq. 
Topshiriqdan maqsad: Eski muammolarni yangi echimini qidirish muximligini ko’rsatish va 
fikrlashning yangi yo’llarini qo’llash. Agar bir fikrlashni (yoki muammoni echimini) faqat bitta 
yo’lini qo’llasak, unda masalani echilishini o’zi chegaralangan bo’ladi. 
O’qituvchiga qo’llanma: 
1. Xar bir talaba toza qog’oz varag’i tayyorlashi kerak. 
2.
O’qituvchi doskada 9 nuqta yoki transparanstiyalar chizadi: 
● ● ● 
● ● ● 
● ● ● 
3. Ishtirokchilar rasmni kog’ozga chizib olishlari kerak. 
4.
O’yidagi ko’rsatmani bering: qalam yoki ruchkani kog’ozdan uzmasdan 9ta nuqtani to’rtta 
to’g’ri chiziq bilan ulang. 
5.
Agar ishtirokchilardan biri bu topshiriqni bajargan bo’lsa, ulardan uchta to’g’ri chiziq bilan 
topshiriqni bajarishlarini iltimos kiling. 
Diskussiya uchun savollar: 
1.
Bu jumboqni echilishida qandaydir qiyinchiliklar tug’ilgan bo’lsa, sizga nima xalaqit berdi? 
(Berk fazoga tushib qoldingiz, juda qiyin v.x.k). 
2.
Biz ko’pincha o’zimiz bilan band bo’lib yoki biror narsa bilan bog’liq bo’lamiz. Qanday qilib biz 
bundan xoli bo’lishimiz yoki engillashimiz mumkin? 
3.
Yana qanday xulosalar qilish mumkin? 
Logik masalalar: 
1.
Miya po’stlog’ining funkstiyalarini o’rganishda boshqa usullar bilan solishtirganda shartli 
reflekslarni xosil qilish usulini avzalligi nimada? 

---

253 
2.
Shartli ovqatlanish refleksini qorni to’q hayvondv ishlab chiqarish mumkinmi? Agar yo’q bo’lsa 
nimaga? 
3.
Qaysi xaraklantiruvchi shartli reflekslar tezroq xosil bo’ladi? 
4.
Odam va hayvon xayotida shartli tormozlanishning biologik moxiyati nimada? 
5.
Xar kuni xosil bo’ladigan xoxlagan interorestektiv shartli refleksga misol keltiring? 
AMALIY QISM 
AMALIY ISHLAR: 
1.
Qo’ng’iroqqa shartli ximoya, qorachiq va ko’z yumish reflekslarini ishlab chiqarish va ularni 
so’nishi. 
Metodik tavsiyanomalar: 
Shartli va shartsiz reflekslarni farqini, vaqtincha aloqalarni xosil bo’lish mexanizmlarini anglab oling. 
Shartli reflekslarni xosil qilishda shartli reflekslarni xosil qilishning asosiy talablariga: shartli va 
ta’sirotlarni mos kelishini, shartli ta’sirlovchini (10-15s) oldin bo’lishini, ta’sirlovchilar orasidagi 
intervalni (1.5-2 min) o’quv xonasida jimjitlikga va eksperimentator xulqini stereotipligiga rioya 
qiling, shartlii ta’sirot sifatida qo’ng’iroqning kuchi o’rtacha bo’lishi kerak. 
Shartli refleslarni so’nishida shartli reflekslarni xosil qilish qoidasiga rioya qilib, faqat shartsiz 
ta’sirot bilan mustaxkamlashni olib tashlash kerak. Shartli reflekslarni ishlanishini va so’nishini 
tezligini (takrorlash sonini) belgilang. 
Shartli refleksni qo’ng’iroqqa mustaxtaxkamligidan keyin qo’ng’iroqni o’rniga. 
“Qo’ng’iroq” so’zini ishlatib shartli – reflektor faoliyatni yuzaga chiqishini kuzating. 
BILIMLAR, KO’NIKMALAR VA QILABILMOQNI NAZORAT TURLARI 
- og’zaki; 
- amaliy ishlarni bajarilishini nazorat qilish; 
- bayonnomalarni tekshirish; 
- ish o’yinining natijalarini baxolash; 
- logik masalalarini 
Amaliy ishlar: 
- oliy asab faoliyati tiplarini tekshirish (amaliy ko’nikma) 
- I va II signal sistemalar nisbatiga doir testlar o’tkazish 
- ruxiy faoliyatga va katta miya yarimsharlari po’stlog’i asimmetriyasiga doir testlar o’tkazish 
- teri – galvanik reakstiya (poligrafiya) (Biopac) 
- «Emostiya fiziologiyasi», videofilmining namoyishi. 
Metodik tavsiyanomalar: 
Ruxiy reakstiyalarni tezligi va xotira individuumning tipologik xususiyatlariga bog’liq. Ishlarni 
mohiyati va vazifalarini to’g’ri tushunish uchun odamning OAF ni o’ziga xosligini yaxshi o’rganish 
lozim. Ishlarni boshlashdan oldin qo’yilgan masalalar xaqida konkret tasavvurga ega bo’lish uchun 
sinchiklab uslubiy tavsiyanomani o’rganib, o’qituvchini tushuntirishini diqqat bilan eshiting. Ishlarni 
o’qituvchi boshchiligida kollektiv yoki xar bir ish guruxida bajarish mumkin. Tekshiriluvchiga 
ko’rish xotirasiga imkon yaratmaslik uchun xarf va raqam jadvallarini ko’rsatmasdan faqat o’qish 
kerak. Oldingi natijalarga baxo berish xar hil talabalardan olingan natijalarni solishtirish yo’li bilan 
bajariladi. Shuning uchun xamma talabalar uchun sharoit bir xil bo’lishi kerak.