Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Integrastiyasi
: Gistologiya, anatomiya, biohimiya.
 
 
MAShG’ULOT MAZMUNI 
NAZARIY QISM 
Sensor tizimningumumiyfiziologiyasi.
Sensor tizim (I.P.Pavlov bo’yicha analizator) nerv 
tizimining bir qismi hisoblanib, u qabul qilishga ixtisoslashgan elementlar – sensor 
resteptorlar deyiladi, ular tashqi va ichki muhitdan ta’sirotlarni qabul qiluvchi, resteptorlardan 
olingan axborotni miyaga o’tkazuvchi nerv yo’llari va olingan axborotni qayta ishlovchi bosh 
miyadan iboratdir. Sensor tizim bosh miyaga axborotni etkazib beradi. Har qanday sensor 
tizimning ishi turli ko’rinishda qabul qilingan ta’sirotlarni nerv impulslariga aylantirib, ularni 
neyronlar zanjiri orqali markaziy nerv tizimiga etkazib berishdan iborat bo’ladi. Impulslar
kelishi tufayli bosh miya katta yarim sharlari sezgilar, idroklar, tasavvurlar, ya’ni tashqi olam 
xissiy in’ikosining turli shakllari yuzaga chiqadi. Bosh miya yarim sharlariga kelgan 
axborotlar oddiy reflekslardan tortib, to insonning ruxiy faoliyati uchun zarurdir. Shuning 
uchun I.M.Sechenov «Bosh miya reflekslari» asarida «Psixik akt ongda tashqi hissiy 
qo’zg’alishdan tashqari xosil bo’la olmaydi» - deb yozgan edi.
I.P.Pavlov resteptorlarni – analizatorning periferik bo’g’ini, afferent neyronlar o’tkazuvchi 
yo’llar bo’limini tashkil etsa, katta yarim sharlar po’stlog’i analizatorlarning markaziy oxirlari 
deb hisoblanadi. 
Sensor tizimning tekshirish usullari. 
Sensor tizimning elektrofiziologik, neyrokimyoviy, 
morfologik hamda asosan sog’lom va nosog’lom insonlarda qabul qilishning psixofiziologik 
analizi o’tkaziladi, bundan tashqari, sensor tizimni o’rganishda modellashtirish va protezlash 
usullari ham qo’llaniladi. 
Modellashtirish – sensor tizimning biofizik va kompyuter modellaridir, hozircha 
eksperimental usullar bilan o’rganib bo’lmaydigan vazifalarni va xossalarni modellashtirish 
orqali o’rganiladi. 
Protezlash - sensor tizim faoliyatini qanday darajada bilishimizni tekshiradi. Elektrofosfen 
ko’ruv protezlari bunga misol bo’la oladi.
Sensor tizim tuzilishining umumiy tarzlari. 
Hayvon va shu jumladan insonlarda sensor tizim 
quyidagi tarzlar asosida tuzilgan. 
1.
Ko’pqatlamlilik
-sensor tizim ko’p qatlamdan iborat topgan nerv hujayralaridan tashkil 
topib, ularning birinchisi resteptorlar bilan bog’ hosil qilsa, oxirgisi bosh miya katta yarim 
sharlaridagi neyronlar bilan bog’lanadilar. Sensor tizimning bu xossasi organizmning turli 
xildagi axborotlarga tezda javob berishini ta’minlaydi. 
2.
Ko’pkanallik
-sensor tizim axborotni bir vaqtning o’zida juda ko’p kanal orqali (har bir 
kanalda o’n mingdan milliongacha nerv hujayralari bo’ladi) ular o’zaro bir-birilari bilan 
bog’langan bo’ladi. Sensor tizimdan bir-biriga bunday parallel joylashgan kanallarning 
bo’lishi, axborotlarni uzatish va qayta ishlashini aniq va atroflicha sintezini ta’minlaydi. 
3.
Qo’shni qatlamlarda, 
elementlarning har xil bo’lishi «sensor voronkalari»
ni hosil qiladi. 
Ko’zning to’r pardasida 130 mln ga yaqin fotoresteptorlar mavjud, to’r pardaning ganglioz 
hujayralari qavatida esa 100 marotaba kam neyronlar topilgan (torayuvchi voronka). Ko’ruv 
tizimining keyingi qismida esa «kengayuvchi voronka» kuzatiladi. Po’stloqning birlamchi 
ko’ruv qismida to’r pardaning ganglioz qavatiga nisbatan neyronlar soni ming marotaba ko’p. 

---

214 
4.
Sensor tizimning vertikal va gorizontal bo’yicha shakllanishi:
Sensor tizimning vertikal bo’yicha shakllanishining
ma’nosi shundan iboratki, bir necha 
neyron qavatlari maxsus bo’limlarni hosil qiladi. Shunday qilib bunday bo’lim yirik 
morfofunkstional tuzilma bo’lib hisoblanadi. Har bir bo’lim (masalan, hidlov piyozchasi, 
eshituv tizimning xoxlear yadrosi yoki tizzasimon tana) muayyan aniq bir vazifani amalga 
oshiradi.