Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Mashg’ulot bayoni: 
Modda almashinuvi tirik organizmning eng muxim funksiyasidir va xaetning 
harakterli belgisi. Hamma xujayralarda doimo modda almashinuvi tufayli xujayra 
strukturalari va xujayra-aro modda o'zluksiz hosil bo'lib, emirilib va yangilanib turadi. 
Organizmda doimo har xil ximiyaviy birikmalar parchalanib va sintezlanib turadi, bir 
xil moddalar ikkinchi xil moddalarga aylanadi. Bunda energiya bir xolatdan ikkinchi 
xolatga o'tadi, ximiyaviy birikmalardagi potensial energiya ular parchalanganda 
asosan issiqlik, mexaniq, elektr va kinetik energiya turlariga aylanadi. Organizmda 
modda almashinuvi energiya almashinuvi bilan boylangan. Organizmda ximiyaviy 
prosesslar natijasida yuqori molekulali moddalardan oddiy moddalar hosil bo'lganda 
energiya ajraladi. Energiyaning o'zgarishi natijasida issiqlik hosil bo'lib, gavdadan 
Tashqi muhitga o'tadi. Organizmdan ajraladigan energiya miqdorini kalloriyalarda 
yoki djoul bilan o'lchanadi. Djoul jaxonaro birlik sistemasi hisoblanadi 1 Dj = 4,187 
kal. teng.
Organizmning energiya sarfini tekshirish (kalorimetriya) 
Dissimilyasiya prosesslarida energiya ajralib chiqadi, ya'ni potensial ximiyaviy 
energiya kinetik energiyada aylanadi. Bu energiyaning ko'pchilik qismi issiqlik 
energiyasiga aylanadi; ajralib chiqqan energiyaning 20-25 prosenti mexaniq 
energiyaga aylanishi mumkin. Elektr energiyasi juda oz chiqadi. 
Energiyaning o'zgarishi natijasida issiqlik hosil bo'lib, gavdadan tashqi muhitga o'tadi. 
Masalan, yurak qisqarganda yuzaga chikuvchi va qonni harakatga keltiruvchi mexaniq 
energiya qarshilikni engishga sarflanib, issiqlik energiyasiga aylanadi. Skelet 
muskullari ishlaganda xam xuddi shunday xodisa ro'y beradi: bunda mexaniq energiya 
organizmdan tashqarida issiqlik energiyasiga aylanadi.
Organizmda yuzaga chiqadigan jami energiyani aniqlash va issiqlik birliklari – 
kaloriyalarda ifodalash mumkin. Organizmda hosil bo'ladigan energiyani vositasiz va 
vositali kalorimetriya usullarida aniqlash mumkin.
Vositasiz (bevosita) kalorimetriyada organizmdan ajralib chiqadigan issiqlikni 
sezuvchi maxsus murakkab apparatlar – kalorimetrik kameralardan foydalaniladi. 
Odam va yirik xayvonlar uchun shunday kameralarni Rossiyada V.V. Pasho'tin bilan 
A.A. Lixachev (1893), keyinchalik esa AKSh da U. Etuoter (1899) bilan F. Benedikt 
yasashgan. 
Kalorimetrda tekshirish juda aniq natija berishi mumkin. M. Rubner tajribalari 
shuni ko'rsatadi, organizm sarflaydigan energiya miqdorini kalorimetrik kamerada va 
yalpi almashinuvni tekshirish yo'li bilan aniqlash natijalarini M. Rubner taqqoslab 
ko'rgan. Organizmda hosil bo'ladigan issiqlik miqdori yalpi almashinuvni tekshirish 

---

124 
yo'li bilan aniqlanganda va kalorimetrik kamerada organizmdan chiqqan issiqlik 
bevosita aniqlanganda hisoblash natajalari ko'pi bilan 0,5% farq qildi. 
Masalan, tajribalardan birida it kalorimetrik kamerada 8 ko'n turganda organizmdan 
2494 kkal issiqlik ajraldi. Shu it organizmida hosil bo'lgan issiqlik miqdori yalpi 
almashinuvni tekshirish yo'li bilan hisoblab chiqilganda esa 2488 kkal ajralganligi 
aniqlandi. Bu raqamlar orasidagi farq xamisha o'lchashda yo'l qo'yiladigan xato 
chegarasida bo'ladi. 
Organizmning energiya sarfini bevosita kalorimetriya yordamida aniqlash yoki 
yalpi moddalar almashinuvni tadkik qilish g'oyat murakkab. Gazlar almashinuvini 
o'rganish, ya'ni vositali kalorimetriya yo'li bilan energiya sarfini hisoblash soddaroq va 
amalda kulayroq. 
Gazlar almashinuvi – organizm energetikasining ko'rsatkichi 
(vositali kalorimetriya) 
Organizmda oqsidlanish prosesslari energiya manbai hisoblanadi, bu prosesslarda 
kislorod sarflanadi va karbonat angidrid hosil bo'ladi. Shuning uchun gazlar 
almashinuvini tekshirish asosida, ya'ni yutilgan kislorod va ajralib chiqqan karbonat 
angidrid miqdoriga qarab, organizmning qancha energiya sarflaganini aniqlash 
mumkin. Bu usul vositali kalorimetriya deb ataladi. 
Gazlar almashinuvini o'zoq tekshirish uchun maxsus respirasion kameralar ishlatiladi. 
Ularning kulay modellarini V.V. Pasho'tin (1886), keyin M.N. Shaternikov ko'rgan va 
tasvir etgan. 
Respirasion kamera odam yoki xayvondagi gazlar almashinuvini bir so'tka va undan 
ko'proq vaqt davomida tekshirishga imkon beradi. Qisqa vaqtda gazlar almashinuvi 
maktablarda, kasalxonalarda, korxonalarda va boshqa joylarda oddiy usullar bilan 
aniqlanadi. 
Duglas-Xolden usuli juda keng tarkalgan, bu usulda tekshiriluvchi kishining yuziga 
gaz almashtiruvchi niqob to'tiladi, bu niqob tekshiriluvchi kishining orqasiga osilgan 
va xavoni o'tqazmaydigan to'qimadan yasalgan qopga (Duglas qopiga) to'tashtirilgan. 
Niqobning klapanlari bor, ular shunday tuzilganki, tekshiriluvchi kishi atmosfera 
xavosidan bemalol nafas oladi, nafasidan chiqqan xavo esa Duglas qopiga kiradi. 
Ma'lum vaqt (10-15 mino't) da nafasdan chiqqan xavo yigiladi va uning hajmi 
aniqlanadi (qopdagi xavo hajmi gaz soati bilan o'lchanadi), shu xavodagi kislorod va 
karbonat angidridning prosent miqdori xam aniqlanadi. 
Xavoning gazlar tarkibi kislorod va karbonat angidridni Xolden apparatida 
ximiyaviy bog'lab olish yo'li bilan yoki keyingi yillarda elektron apparatlar yordamida 
fizikaviy metodlar bilan (gazlarning ba'zi fizikaviy xossalari: kislorodning paramagnit 
xossalari, karbonat angidridning issiqlik o'tqazish xossasi va boshqalar asosida) 
aniqlanadi. 
Organizmga 1l kislorod sarflanganda yuzaga chiqadigan issiqlik miqdori 
kislorodning kalorik ekvivalenti deb ataladi. Kislorod kaysi moddalarni oqsidlashiga 
qarab bu ekvivalent miqdori turlicha bo'lishi yuqorida keltirilgan raqamlardan ko'rinib 
turibdi. 
Shunday qilib, organizmda kaysi moddalar – oqsil, yog' va uglevodlar oqsidlangani 
ma'lum bo'lsa, iste'mol qilingan jami kislorod miqdoriga qarab qancha energiya 
sarflanganini hisoblab chiqish mumkin. Gazlar almashinuvini tekshirish tajribalarida 
nafas koeffisienti gavdasi kaysi oziq moddalar oqsidlanganini ko'rsatib bera oladi. 
Nafas koeffisienti va uning ahamiyati. Organizmdan ajralib chiqqan karbonat 
angidrid hajmining yutilgan kislorod hajmiga nisbati nafas koeffisienti deb ataladi. 
Oqsillar, yog'lar va uglevodlar oqsidlanganda nafas koeffisienti turlicha bo'ladi.
Organizmda oqsidlanuvchi moddalarni turi nafas koeffisientini (NK) hisoblash bilan 
aniqlanadi 
- oqsillar oqsidlanganida NK =0.8 
- yog'lar oqsidlanganida NK =0.7 
- uglevodlar oqsidlanganida NK =1.0 
- aralash ovqatda NK =0.82 - 0.9 

---

125 
- ochlikda NK =0.6 
Asosiy almashinuv. Modda va energiya almashinuvining intensivligi umuman 
organizmning individual xususiyatlariga va holatiga (jinsi, yoshi, gavda vazni va buyi, 
ovqatlanish sharoiti, ovqat turi, muskul ishi, endoqrin bezlar, nerv sistemasi va ichki 
organlar – jigar, buyraklar, hazm yo'lining holati va boshqalarga), shuningdek tashqi 
muhit sharoitiga (temperatura, barometrik bosim, xavoning namlik darajasi va tarkibi, 
nur energiyasining ta'siri va sho'nga uxshashlarga) bog'liq. 
Muayyan sharoitda tiyrak organizmda moddalar minimal miqdorda almashinib va 
energiya minimal miqdorga sarf bo'lib turadi. Asosiy almashinuv deb shuni aytishadi. 
Asosiy almashinuvni aniqlash uchun tekshiriladigan odam: 1) muskullari tinch 
turadigan xolatda bo'lishi (muskullarini bo'sh qo'yib yotishi), xayajonlantiruvchi 
omillar ta'sir etmasligi; 2) och bo'lishi, ya'ni ovqat egandan 12-16 soat keyin 
tekshirilishi; 3) “komfort” temperatura – 20-220, ya'ni sovuq sezilmaydigan, 
titratmaydigan va organizmni qizitib yubormaydigan sharoitda bo'lishi kerak; 4) 
ertalab; 5) tiyraklik davrida; 6) yotgan xolatda. 
Asosiy almashinuv energiyasining ko'p qismi nafas muskullari, yurak, jigar, 
buyraklarning ishlashiga ketadi. Asosiy almashinuvga yarasha energiya sarflanishi 
tufayli gavda temperaturasi doimiy bir darajada saqlanib turadi. 
Odamdagi asosiy almashinuvning normal miqdorlari. Asosiy almashinuv miqdori 
odatda 1 soatda yoki 1 so'tkada gavdaning 1 m2 yuzasidan yoki 1 kg vaznidan ajralib 
chiqadigan issiqlik miqdori bilan ifodalanadi, bu miqdor katta kaloriyalar bilan 
ko'rsatiladi. O'rta yoshlardagi ( taxminan 35 yoshdagi), o'rta buyli (taxminan 165 sm), 
o'rta vaznli (taxminan 70 kg) kishining asosiy almashinuvi 1 soatda 1 kg ga 1 kkal. 
Vazni 70 kg bo'lgan odamning bir so'tkadagi asosiy almashinuvi 1700 kkal, shu 
vazndagi ayolning asosiy almashinuvi esa taxminan 10% kamroq. 
Gavdaning 1 kg vazniga hisob qilingan asosiy almashinuv intensivligi bolalarda 
katta yoshli kishilardagiga nisbatan ancha yuqori. 20-40 yoshdagi organizm holatida 
keskin o'zgarishlar ro'y bermasa (vazn aytarlik o'zgarmasa va qandaydir kasalliklar 
bo'lmasa), asosiy almashinuv miqdori ancha doimiy bo'ladi.
Formula va tablisalar statistik yo'l bilan tuzilgan, ya'ni jinsi, yoshi, buyi har xil 
kishilarning asosiy almashinuvini qayta-qayta aniqlab chiqarilgan o'rtacha raqamlardir. 
Gavda tuzilishi normal bo'lgan sog'lom odamlarning asosiy almashinuvini shu 
tablisalarga qarab hisoblash energiya sarfi haqida taxminan to'g'ri ma'lumot beradi 
(xatosi ≈ 5-8%). Kalqon simon bez ortiqcha ishlaganda va boshqa ba'zi kasalliklarda 
asosiy almashinuvni aniqlash shu vazn, buy, yosh va gavda yuzasiga mos kelmaydigan 
darajada g'oyat yuksak ma'lumotlarni beradi. Kalqon simon bez etarli ishlamaganda 
(miksedema), gipofiz, jinsiy bezlar fuknsiyasi susayganda asosiy almashinuv 
kamayadi. 
Uyku vaqtida energiya almashinuv intensivligi tiyraklik davriga nisbatan 8-10% 
kamayadi, cho'nki uyku vaqtida muskullar maksimal darajada bo'shashadi. Gavda 
temperaturasining ko'tarilishi energiya almashinuviga ancha katta ta'sir ko'rsatadi. 
Masalan, odamning gavda temperaturasini 10 ko'tarilsa, energiya sarfi o'rta hisob bilan 
10-11% ortadi. 
Iqlimiy sharoit ta'sirida xam asosiy almashinuv miqdori o'zgaradi: tropiklarda o'rta 
geografik kengliklardagiga nisbatan 10-20% kam va shimolda sovuq vaqtda ortiq 
bo'ladi. 
Organizm muskullari bilan qancha zur berib ishlasa, energiya sarfi sho'nchalik 
ortiq bo'ladi. Bu quyidagi dalillardan ko'rinib turibdi: asosiy almashinuv sharoitida 
energiya sarfi gavdaning 1 kg vazniga 1 soatda 1 kkal bo'lsa, odam tinch o'tirganda 
energiya sarfi 1 kg vaznga o'rta hisob bilan 1,4 kkal bo'ladi: ish bajarmay tik 
turilganda 1,5 kkal, engil ish bajarilayotganda (idora xizmatchilari, tikuvchilar, noziq 
ish bajaruvchi mexaniqalar, ukituvchilar) – 1,8 – 2,5 kkal; yurish bilan bog'langan 
ozgina muskul ishida (vrachlar, laborantlar, xat tashuvchilar, mukovachilar) – 2,8 – 
3,2 kkal: o'rtacha og'irlikdagi muskul ishi bilan bog'liq bo'lgan mexnatda (metalchilar, 
buyokchilar, duradgorlar) – 3,2 – 4 kkal; og'ir jismoniy mexnatda (binoqor ishchilar, 

---

126 
o'tni uchiruvchilar, er xaydovchilar, temirchilar va boshqalar) – 5 – 7,5 kkal energiya 
sarflanadi. 
Energiya sarfiga qarab turli kasb egalarini bir necha gruppaga bo'lish mumkin. Bu 
gruppalarning so'tkadagi energiya sarfi quyidagicha. 
Akliy mexnat vaqtida energiya almashinuvi. Akliy mexnat vaqtida energiya 
jismoniy mexnatdagiga nisbatan ancha kam sarflanadi. 
Ovqatning spesifik dinamik ta'siri. Ovqat eyish va xujayralarning ozuk moddalarini 
o'zlashtirishi modda almashinuvi intensivligini kuchaytirib, energiya sarfini oshiradi. 
Modda va energiya almashinuvining shu tarika kuchayishi ovqatning spesifik dinamik 
ta'siri deb atalgan. 
Oqsilli ovqatning spesifik-dinamik ta'siri ayniqsa katta: u modda almashinuvini o'rta 
hisobda 30% oshiradi. Uglevod va yog'larning spesifik dinamik ta'siri oqsillarnikiga 
qaraganda kamroq. Odam uglevod va yog'larni iste'mol qilganda modda almashinuvi 
4-15% ortadi (turli olimlarning ma'lumotlari har xil).