Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Nafas markazi faoliyatining boshqarilishi.
Nafas markazi nafas olish va 
chiqarishning ritmik almashinib turishini ta'minlash bilangina qolmay, balki nafas 
harakat 
larining chastotasini xamda chuqurligini o'zgartirishga va o'pka 
ventilyasiyasini shu yo'l bilan organizm talablariga moslashga kodirdir. Masalan, 
atmosfera xavosining bosimi va tarkibi, atrofdagi temperatura kabi tashqi muhit 
faktorlari, organizm holatining o'zgarishi (masalan, jismoniy ish, emosional qo'zg'alish 
vaqtida) va boshqa faktorlar sodda almashinuvining jadalligiga, demak, kislorodning 
iste'mol qilinishiga va karbonat angidridning ajralib chiqishiga ta'sir qilib, nafas 
markazining funksional holatini o'zgartiradi. Natijada o'pka ventilyasiyasining hajmi 
o'zgaradi. 
Barcha fiziologik funksiyalarning boshqarilish prosesslari singari, nafasning 
boshqarilish prosessi xam organizmda qaytar aloqa prinsipiga muvofiq ro'y beradi. 
Buning ma'nosi shuki, organizmning kislorod bilan ta'minlanishini xamda unda hosil 
bo'ladigan karbonat angidridni chiqarib tashlashni boshqaruvchi nafas markazining 
faoliyati u boshqaradigan prosessning holatiga bog'liq. Qon da karbonat angidrid 
tuplanishi, shuningdek kislorod etishmasligi nafas markazini ko'zg'atuvchi faktorlardir.
Nafasning boshqarilishida qon gaz tarkibining ahamiyatini L. Frederik ikki 
xayvonning qon tomirlarini chalkashtirish ustida tajriba qilib isbot etgan. Buning 
uchun narkoz berilgan ikki itning uyku arteriyalarini va bo'yinturuq venalarini aloxida 
qirqib, kesishtirib ulashgan. Tomirlar shunday ulangach va bo'yindagi boshqa tomirlar 
qisib qo'yilgach birinchi itning boshi o'z tanasidan kelayotgan qon bilan ta'minlanmay, 
balki ikkinchi it tanasidan kelayotgan qon bilan ta'minlangan, ikkinchi itning boshi esa 
birinchi itning tanasidan qon olib turgan. 
Nafasning boshqarilishida karbonat angidridning roli. Frederik tajribasi qondagi O2 
va SO2 tarangligi o'zgarganda nafas markazini faoliyati o'zgarishini ko'rsatadi. Nafas 
markazi faoliyatining boshqarilishida qondagi karbonat angidrid tarangligining 
o'zgarishi ayniqsa muxim rol uynaydi.
Qondagi karbonat angidrid tarangligi ortganda nafas markazi qo'zg'alib, o'pka 
ventilyasiyasi ko'payadi, qondagi SO2 tarangligi pasayganda esa nafas markazining 
faoliyati susayib, o'pka ventilyasiyasi kamayadi. Nafasning boshqarilishida karbonat 
angidridning roli Xoldenning odamni kichik xajmdagi berk bo'shliqka o'tqazib qo'yib 
qilgan tajribasida isbot etilgan. Nafasga olinayotgan xavodagi kislorod kamayishi va 
karbonat angidrid ko'payishi bilan dispnoe paydo bo'la boshlaydi. Ajralayotgan SO2 
natriy oxagiga yutiltirib turilsa, nafasga olinayotgan xavodagi kislorod kamayib 12% 
gacha to'shishi mumkin, lekin o'pka ventilyasiyasi aytarlik ko'paymaydi. Shunday 
qilib, bu tajribada nafasga olinayotgan xavodagi karbonat angidridning ko'payishi 
o'pka ventilyasiyasi hajmining ortishiga sabab bo'ladi. 
Al`veolyar xavodagi karbonat angidrid miqdorining kamayishi (demak, qondagi 
SO2 tarangligining kamayishi) nafas markazining faoliyatini susaytiradi. Bu, masalan, 
so'n'iy giperventilyasiyaning, ya'ni chuqur va tez nafas olishning natijasidir, bu esa 
xavodagi SO2 ning parsial bosimimini va qondagi SO2 tarangligini pasaytiradi. 
Oqibatda nafas tuxtaydi. Shunday usuldan foydalanib, ya'ni oldindan giperventilyasiya 
qilib, nafasni ixtiyoriy ravishda to'xtatib turish vaqtini ancha o'zaytirsa bo'ladi. Suvga 
sho'nguvchilar suv ostida 2-3 mino't turishlari lozim bo'lganda shunday qiladilar 
(odatda nafasni ixtiyoriy ravishda 40-60 seko'nd to'xtatib turishadi). 
Nafas markaziga karbonat kislotaning ta'sir qilish mexanizmini tekshirish shuni 
ko'rsatdiki, SO2 nafas markazidagi inspirator neyronlarga bevosita ta'sir etib, ularni 

---

118 
ko'zg'atadi, shuningdek tomirlarning refleksogen zonalaridagi xemoreseptorlarini 
ko'zg'atish yo'li bilan reflektor ta'sir ko'rsatadi. 
Nafas markaziga karbonat kislotaning bevosita (to'g'ridan-to'g'ri) ta'siri. Karbonat 
kislota nafas markaziga bevosita ko'zg'atuvchi ta'sir ko'rsatishi turli eksperimentlarda 
isbot etilgan. Tarkibida karbonat kislota yoki uning tuzi bo'lgan 0,01 ml eritma 
uzunchoq miyaning ma'lum qismiga yuborilsa, nafas harakat lari kuchayadi. Eyler 
mushukning ajratilgan uzunchoq miyasiga karbonat angidridni tasir ettirib, elektr 
razryadlari (Harakat potensiallari) chastotasining kuchayganini ko'zatgan, bu esa nafas 
markazining qo'zg'alganligidan guvoxlik beradi. 
Markazda tez impuls razryadlari paydo bo'lishidan oldin membrana potensiali asta-
sekin o'zaradi, bu o'zgarish reseptorlarda ko'zatiladigan generator potensialini eslatadi. 
Bo'nga nafas markazining generator neyronlari karbonat kislota ta'siriga sezgir 
ekanligidan va periferik xemoreseptorlar ba'zi ximiyaviy moddalar ta'siriga qanday 
reaksiya ko'rsatga, bu neyronlar karbonat kislota ta'siriga o'shanday reaksiya 
ko'rsatishidan darak beradi deb qarash mumkin. 
Karbonat kislotaning nafas markaziga reflektor ta'siri. Geymans ko'rsatganidek 
karbonat kislota nafas markazini bevosita ko'zg'atish bilangina qolmay, refleks yo'li 
bilan refleksogen karotid zonaning xemoreseptorlari orqali xam ko'zg'atadi. 
Organizmdan ajratib olingan va o'nga faqat nerv tolalari bilan bog'langan karotid 
sinusni perfo'ziyalovchi qondagi karbonat kislota tarangligi ortganda nafas harakat lari 
kuchayadi. Karotid sinusni perfo'ziyalovchi qondagi N2SO3 tarangligi kamayganda 
esa, aksincha, nafas harakat lari susayadi. 
Kislorod etishmasligining nafas markaziga ta'siri. Nafas markazining inspirator 
neyronlari qondagi N2SO3 tarangligi ortgandagina emas, balki kislorod tarangligi 
kamayganda xam qo'zg'aladi. 
Kislorod etishmasligi tomirlarning refleksogen zonalaridagi xemoreseptorlarga 
ta'sir etib, nafas harakatlarini refleks yo'li bilan kuchaytiradi. Qondagi kislorod 
tarangligi kamayganda karotid tanachadagi xemoreseptorlarning qo'zg'alishini K. 
Geymans, E. Neyl va boshqa fiziologlar karotid sinusdan boshlanuvchi Gering nervida 
bioelektr potensiallarini qayd qilish yo'li bilan bevosita isbot etishgan. Karotid sinusni 
kislorodi kam bo'lgan qon bilan perfo'ziyalash natijasida Gering nervidagi harakat 
potensiallari tezlashadi. Qondagi karbonat kislota ortiqcha, kislorod kam bo'lganida 
nafasning o'zgarish harakteri turlicha. Qondagi kislorod tarangligi picha kamayganda 
nafas ritmi refleks yo'li bilan tezlashadi, qondagi N2SO3 tarangligi picha oshganda 
nafas harakatlari refleks yo'li bilan chuqurlashadi.