Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

birinchi tartibdagi shartli reflekslar deb ataladi. 
Tashqi indifferent signal 
(misolimizda – terini kashishni) ilgari birinchi tartibdagi barkaror shartli refleksni 
vujudga keltirgan shartli signal (kungirok tovushi) bilan birga kullanish asosida xosil 
kilingan shartli reflekslar esa 
ikkinchi tartibdagi shartli reflekslar 
deb ataladi. 
Ikkinchi tartibdagi shartli refleksni vujudga keltirmok uchun shu shartli refleksni 
yuzaga chikaradigansignal birinchi tartibdagi shartli signaldan kamida 10-15 sekund 
ilgari ta`sir etishi zarur. 
Indifferent signalni ikkinchi tartibdagi shartli signal (ta`sirlovchi) bilan birga 
kullanib, itda uchinchi tartibdagi shartli refleksini vujudga keltirish mumkin. Hayvon 
oyogiga elektr toki bilan ta`sir etib, ximoyalanish xarakat reflekslarini vujudga 
keltirish tajribalarida uchinchi tartibdagi shartli refleksni xosil qilish mumkin buldi. 
Itda To`rtinchi tartibdagi shartli reflekslarni vujudga keltirib bo’lmaydi. Bolalarda 
oltinchi tartibdagi shartli reflekslar tasvir etilgan. 
Vaqtincha aloqa strukturasi va vujudga kelish mexanizmi. Katta yarim sharlar 
pustlogidan ikki gruppa xujayralar: shartli-ta`sirotni idrok etuvchi xujayralar bilan 
shartsiz ta`sirotni idrok etuvchi xujayralar o’rtasida vaqtincha aloka vujudga kelishi 
asosida shartli refleks xosil bo`ladi. I.P.Pavlovning bu tasavvurini xozir xamma e`tirof 
etadi. Katta yarim sharlarning pustlogi ichidan va ok moddasidan utuvchi gorizontal 
nerv tolalari (assotsiativ va komissural tolalar) boya aytilgan xujayralar o’rtasida 
ko`zg’alishni o’tkazadi, deb faraz qilishardi ilgari. 
Katta yarim sharlar pustlogidagi turli soxalarning uzaro ta`sir etish mexanizmlarida 
pustlok – pustlok osti – pustlok yullari xam muxim rol’ uynashi keyinchalik aniklandi. 
SHartli ko`zg’alishning utishi uchun bu yullarning kanday axamiyati borligini 

---

104 
kuyidagi faktlar yakkol ko’rsatadi. It miyasining kulrang moddasini kesib, yarim 
sharlar pustlogining turli qismlari ajratib kuyilsa, shu qismlardagi xujayralar o’rtasida 
vaqtincha alokalar vujudga kelaveradi (E.A.Asratyan). Odam miyasining orqadagi 
markaziy pushtasi (birinchi somatosensor zona) oldingi markaziy pushta (motor zona) 
dan ajratib kuyilsa, shu soxalar o’rtasidagi barcha gorizontal nerv alokalari batamom 
uzilganiga karamay, xarakat malakalari buzilmaydi. Kadoksimon tana qirqib 
kuyilganda xam, odamning xarakat malakalari jiddiy ravishda buzilmaydi (U.Penfild). 
Bularning xammasida yarim sharlar pustlogining turli soxalari kuyidagicha uzaro ta`sir 
etadi. SHartli signal ta`sirida kelib chikkan afferent impul’slar talamus va retikulyar 
formatsiya orqali miya pustlogining sensor zonasiga boradi; impul’slar shu erda kayta 
ishlangach, tushuvchi yullar orqali pustlok ostidagi spetsifik va nospetsifik 
tuzilmalarga kaytadi, bu erdan esa yana miya pustlogiga – shartsiz refleksning 
pustlokdagi vakillik zonasiga boradi. 
Hozir aksari tadqiqotchilar shartli refleksning vujudga kelish mexanizmida 
dominanta xodisasi muxim rol’ uynaydi, deb faraz qilishadi. SHartsiz ta`sirot vaqtida 
tegishli analizatorning pustlokdagi xujayralari ko`zgaluvchanligi keskin darajada oshib 
ketadi, shu tufayli bu xujayralar miya pustlogidagi boshqa soxalarning ko`zg’alishiga 
reaktsiya ko’rsatadigan bo’iib koladi. Natijada indifferent va shartsiz ta`sirotlar birga 
kullanilsa, ular yuzaga chikaradigan ko`zg’alishlar uzaro kushiladi, I.P.Pavlov ta`biri 
bilan aytganda, summatsiya refleksi ruy beradi. 
SHartli reflekslarning biologik axamiyati. SHartli reflekslar organizmning 
moslanishi uchun juda katta axamiyatga egadir. Ular organizmning xayot jarayonida 
tashqi muxitga moslanishini ta`minlaydi va uzgaruvchan xayot sharoitida 
organizmning mukammalrok orientirovkasi uchun zarur bo`ladi. SHartli reflekslar 
xosil bo’lishi natijasida organizm bevosita shartsiz ta`sirotlargagina emas, shu 
ta`sirotlarning organizmga ta`sir etish imqoniyatiga xam reaktsiya ko’rsatadi; 
reaktsiyalar shartsiz ta`sirotdan bir necha vaqt ilgari paydo bo`ladi. Organizm shu 
vaziyatda qiladigan ish-xarakatlariga shartli reflekslar yordamida oldindan 
tayyorlanadi. SHartli reflekslar ovqat topishga, xavf-xatardan barvaqt kutilishga, 
zararli ta`sirotlarni bartaraf etishga yordam beradi va shunga uxshash. 
Katta yarim sharlar pustlogida ta`sirotlarning analiz va sintez kilinishi. Ta`sirotlarni 
analiz va sintez qilish – bosh miya katta yarim sharlari pustlogining eng muxim 
funktsiyalaridir.