Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot instituti “Umumiy xirurgiya va travmatologiya” kafedrasi

1 - jadval 
t/s 
O’zbek taomlari 
Ta
yyor 
taom va
zni, gr 
ml
To’yimlilik qiymati, gr da 
Quvvat qiymati, 
kilokaloriyada 
Oqsil
lar
Yog’
lar
Ka
rbonsuvla
r 
Eski
kil
aka
lorik
koe
ff
. 
Ya
ngi
K
il
aka
lorik
koe
ff
. 
KD
jda
1 Palov 
714 
58,8 54,6 
173,0 1458 
1375 
5657 
2 Lag’mon 
870 
47,5 46,8 
150,5 1247 
1176 
4921 
3 Shovla 
724 
33,3 35,3 
124,0 
973 
915 
3828 
4 Moshguruch 
- 
32,1 36,5 
102,0 
889 
838 
3506 
5 Shirguruch 
700 
20,4 22,1 
125,0 
805 
751 
3142 
6 Go’ja 
- 
13,2 
21,3 
117,0 
731 
683 
2858 
7 Chuchvara 
477 
28,6 31,3 
66,5 
661 
645 
2699 
8 Un osh 
600 
27,8 22,4 
79,1 
647 
609 
2548 
9 Xo’rda-mastava 
550 
27,6 29,5 
52,0 
600 
571 
2389 
10 Moshxo’rda 
725 
32,2 17,8 
69,8 
584 
551 
2305 
11 Manti 
544 
42,6 21,6 
35,6 
522 
497 
2079 
12 Shirqovoq 
- 
15,2 11,8 
59,5 
416 
390 
1632 
13 Shir xo’rda 
- 
10,0 7,5 
41,6 
280 
264 
1105 
14 Qovurma xo’rda 
- 
3,8 2,5 
38,5 
197 
144 
603 
15 Yovg’on xo’rda 
- 
3,0 0,5 
28,2 
133 
:
121 
506 
16 Ko'larni 
477-870 3,0-58,8 0,5-54,6 28,2-173 
133-
1458 
121-1375 506-5657 
17 
O’rtacha orifmetik 
656 
26,4 
24,1 
84,1 
676,2 - 635,3 
2651 

---

Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar shundan darak beradi: 
1.
palovning va lag'monning to’yimliligi va quvvati baland; 
2.
yovg’on xo’rdaning ushbu ko'rsatkichlari eng past darajada. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida aytish mumkin: o’zbek 
taomlarini keng ko’lamda qo'llash uchun ularning tarkibiga katta e’tibor 
berish kerak, chunki ularning to’yimliligi va quvvati turlicha bo’ladi. 
1950 yili prof. A.A. Asqarov tomonidan prof. A.N. Kryukov 
parheznomasi tarkibiga qator tuzatish va ko’p yillik klinik kuzatuv natijasiga 
binoan o’zbek taomlaridan iborat bo'lgan o'zgartishlar kiritildi. Mazkur 
parheznoma Kryukov-Asqarov nomlari bilan atalib, surunkali bijg'ish 
jarayoni bilan kechadigan enteritlarda ishlatiladi. 
1956 yili prof. Z.I. Umidova rahbarligi ostida R.X. Qo’qonboyeva 
tomonidan qon aylanishining II va III darajali yetishmovchiligi bilan og’rigan 
31 bemorlarda 3 kun mobaynida 2 kg uzum yengillatish parheznomasi 
qo'llanilgan bo’lib, olingan natijalar shuni ko'rsatdiki, bemorlarning umumiy 
ahvollari yaxshilandi, nafas siqishi, ko’karish, yurakning urib ketishi, tanadagi 
shishlar, qorin bo’shlig’ida suyuqlik yig'ilishi (astsit) kamaygan yoki barham 
topgan. Peshobning ajralishi 2 litrdan 4,5 litrgacha ortgan, bemorlarning 
ishtahasi ochilib, uyqusi me’yorlashgan. Keltirilgan patologik klinik 
alomatlarning kamayishi yoki barham topishi bemor tanasida suv-tuz 
almashinuvini yaxshilanganlikdan darak beradi. Mazkur parheznoma 
tarkibida 8 gr oqsillar, 350 gr karbonsuvlar bo’lib, quvvati 1344,5 kkal yoki 
5,63 M dj ga teng. 
S.D. Bukeyxanova (1958) o'zbek suyuq oshlarining 25 tasini, jumladan 
atala oshi, go’ja, sho'rvali norin, so’k oshi, ugra oshi, un oshi, kesma osh, 
uzma osh, mastava - xo’rda, shirxo’rda, sholg'om xo’rda, qovurma xo’rda, 
shirguruch, shir-qovoq, shirchoy, qovurma sho’rva, qaynatma sho'rva, piyova 
sho'rva, lavlagi sho’rva, kalla sho'rva, no’xat sho’rvalarni o’rganib, ularni 
asosiy qo’llanilgan mahsulotga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratadi: go’shtli, 
sabzavotli, sutli, yormali va dukkakli, unli. 
Olimaning fikricha, go’shtli suyuq oshlarni 15 chi sonli parxeznoma 
tarkibiga, sabzavotli suyuq oshlarni 2 chi parheznoma, sutlilarni 1,5 
parheznomalar, yormalilarni 2,5,11 —parheznomalar, go'shtsiz suyuq 
oshlarni (yovg’on va qovurma xo'rdalar) bir necha kun davomida 4 chi 
parheznoma tarkibiga kiritish murnkin. Ikldnchidan S.D. Bukeyxanovaning 
fikricha, o’zbek taomlarini tayyorlash jarayoni parhez taomlarini ko’p 
yillardan buyon qo'llanilib kelayotgan talablarga to’liq javob bera olmaydi. 
Keyinchalik O'zR FA akademigi, prof. A.A. Asqarov (1959, 1964, 1967) 
rahbarligida prof. М.И.Певзнер ishlab chiqqan parheznomalar tarkibini 

---

O’zbekistonning issiq-jazirama iqlimi va mahalliy aholining ta’m sezish 
odatlarini inobatga olgan holda tegishli o’zgartirishlarni kiritish maqsadida 
katta tadqiqot ishlari boshlab yuborildi. 
Prof. A.A. Asqarov boshchiligi va bevosita ishtiroki bilan 1,2 va 4- sonli 
parheznomalarning o'zbekcha shakllari ishlab chiqildi. Ushbu ishlarning 
poydevori tariqasida ko’p yillar mobaynida qaror topgan issiq iqlim 
sharoitlarda oqsillar va yog'lar miqdorlarini kamaytirib, karbonsuvlar 
miqdorini oshirish kerak degan fikrning barham topishi qo’llanildi. Ushbu fikr 
keyinchalik 
boshqa 
izlanuvchilar 
(O.P. 
Molchanova, 
N.V.Danilov, 
A.Yu.Yunusov, A.S.Sodiqov, G.F.Korotko, R.I.Solganik va boshqalar) 
tomonidan tasdiqlandi. 
№1 sonli o'zbekcha parheznomani me’da shirasining kislotasli 
ko'paygan gastritlarda qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagi mahsulotlar 
kiradi: suvda pishgan va maydalangan go’sht, suyuq oshlar kuchsiz 
bulonlarda qovurmay tayyorlanadi, osh tuzi va ishtahani ochuvchi (me’da 
shirasi ajralishini kuchaytiruvchi) mahsulotlar cheklanadi. Taomnoma 
kimyoviy tarkibida 130-160 gr oqliklar, 120-160 gr yog'Iar va karbonsuvlar 
500 gr bo’ladi; quvvati esa 3475-3955 kkal yoki 14,54 M Dj kenglikda. 
№2 sonli o’zbekcha shakldagi parheznoma shira ajratishi yetishmagan 
gastritda tavsiya qilinadi. Uning kimyoviy tarkibida 130-160 gr oqsillar, 160 
gr gacha yog’lar 450-500 gr karbonsuvlar bo’lib, me’da shirasi ajralishini 
rag'batlantiruvchi moddalar, uforli ko’katlar (kashnich, yalpiz, petrushka, 
rayhon, shivit) va oz miqdorda (0,05 foiz) garmdori va qora murch qo’shiladi. 
Quvvat - 3647,5-3995 kkal yoki 15,26-1672 M Dj ko’lamda.
№4 o'zbekcha shakldagi parheznoma surunkali kolitlarda tavsiya 
qilinadi. Mazkur parheznomaning 2 xili ajratiladi: enteritli va kolitli, ularni 4-
a hamda 4-b parheznomalar deyiladi. 
. 
№4 sonli o’zbekcha shakldagi parheznoma tarkibida 140-183 gr oqliklar, 
berilib, quvvati 3100-4000 kkal yoki 13,0-16,74 Dj ni tashkil etadi. 
Surunkali kolitlarda qo’llaniladigan 4-b parheznomasi tarkibida ovqatiy 
tolalar tavsiya qilinadi. 
O'zbekcha shakldagi parheznomalar tarkibida oqsillar miqdorlari yuqori 
darajada bo'Igani uchun mualliflar ularning hazm bo’lishini yengillatish 
niyatida bemorlarga qo’shimcha ravishda tabiiy me’da shirasi yoki osh tuzi 
kislotasi hamda pakreatin qo’llashgan. Taomnomaning samaradorligini 
oshirish uchun quruq mevalardan qaynatmalar, yetishmagan vitarninlar 
miqdorlarini qoplash maqsadida sabzavotlar yoki meva sharbatlari (nordon 
anor sharbati, na’matak qaynatmasini) taomlarni tanovul qilish arafasida 
tayyorlab berish tavsiya qilinadi. 

---

Mualliflar klinik kuzatuvlar asosida O’zbekiston sharoitida surunkali 
me’da-ichak kasalliklarini uzoq vaqt mobaynida qaytalanmasligi uchun 
bemorlarga 
beriladigan 
mahsulotlardan 
samaradorlarini 
tanlash 
va 
bemorlarning shaxsiy jihatlarini inobatga olib ishlatish zarurligini o’qtiradilar. 
B.X. Hamzaliyev (1966, 1976) ko'pchilik moddalar etishmasligi tufayli 
kelib chiqqan kamqonlikka uchragan bemorlarni klinik-biokimyoviy tahlil 
etish 
asosida 
mazkur 
kasallikda 
maxsus, 
oqlikli 
o’zbek taomli 
parheznomalarni ekstrativ moddalarni saqlash imkoniyatlarini beradigan 
texnologik usulda tayyorlash va C hamda B
n
foliy kislotasi vitarninlarini 
qo'llash orqali yaxshi natijalarga erishish mumkinligiga ishonch hosil qildi. 
Ushbu parheznoma ishlatilishi tufayli quyidagi natijalar yuzaga chiqdi: 
1)
me’da shirasini ishlab chiqarish me’yorlashdi; 
2)
ichakning so'rish qobiliyati asl holiga qaytdi; 
3)
C, B
l2
va foliy kislota vitarninlarining hamda temirning almashinuvi 
ko’rsatkichlari me’yoriga qaytdi; 
4)
kasallikning sub’ektiv va ob’ektiv alomatlari yaxshilandi; 
5)
bemorlar qisqa vaqt ichida sog’ayishdi; 
6)
bemorlarning salomatligi mustahkamlandi; 
7)
bemorlarning mehnat qobiliyati tiklandi; 
8)
bemorlarning vazni oshdi; 
9)
bemorlarning shifoxonada davolanish davri qisqardi. 
Keyingi yillarda prof. K.B. Bahodirov boshchiligida o'zbek taomlarini 
gepato-biliar tizim kasalliklarida qo'llash ustida tadqiqot ishlari boshlab 
yuborilgan, jumladan ularning bergan ma’lumotlariga ko’ra shovla mazkur 
xastaliklarda yaxshi natijalarni beradi. 
Keyinchalik (1995-2000 yillar) O’zR SSV ga tegishli ―Diyetologik ilmiy 
markazi‖ tashkil etilgach, prof. Sh.Ya. Zokirxo'jayev va ―Ona va farzand‖ IIB 
ning general direktori B.M. Saidov boshchiligida parhez ovqatlanishga 
taalluqli dolzarb masalalar ildamlik bilan hal qilina boshlandi. Natijada bir 
qator «Saidusmon mahsulotlari va taomlari (Saidusmon omixtasi, nonlari va 
momiqlari, parhez holvaytar, parhez sumalak, parhez halimi, parhez 
mastavasi, salomatlik choylari ishlab chiqarilib, klinik tajribalardan o’tkazildi 
va olingan natijalar ushbu mahsulotlarning terapevtik samaradorligi yuqori 
darajada ekanligi ma’lum bo’ldi. Undan tashqari, ushbu ikki ilmiy-tadqiqot 
maskanlarida ―Saidusmon sumalagi‖ don mahsulotini tayyorlash usuli ishlab 
chiqilib, 5163-sonli O’zbekiston Respublikasi Fan va texnika davlat komiteti 
Davlat Patent ixtiro ustuvorligi idorasida № 25.07.1997 O’zbekiston 
Respublikasi ixtirolar Davlat reyestri ro’yxatidan 03.07.1998 o'tkazilgan 
dastlabki patent olindi. Shu qatorda homilador ayollar ovqatlanish tarzi 

---

o'rganilib, ularning kundalik taomnomasi tarkibiga fiziologik rne’yor nuqtai 
nazaridan zarur bo’lgan o’zgartirishlar kiritildi. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shundan darak beradiki, O’zbekiston 
Respublikasida unumli va parhez ovqatlanishning dolzarb masalalariga katta 
e’tibor beriladi. 
Moskvadagi Markaziy ilmiy ovqatlanish institutida ko’p yillar mobaynida 
olib borilgan izlanishlar tufayli ko’pchilik mahsulotlarning shifobaxsh 
xususiyatlari aniqlandi (2-jadval).