Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot instituti “Umumiy xirurgiya va travmatologiya” kafedrasi

1)
 
me’da osti bezining o’tkir shishishi; 
2)
 
steril pankreonekroz (yog’li yoki gemorragik); 
3)
 
yiringli pankreonekroz. 
Bunday turlarga bo’lish ma’lum darajada shartli hisoblanadi. Bitta 
bemorning o’zini morfologik tekshirishda, aksariyat unda patologik 
turlarining birga uchrashini, shuningdek o’tadigan formalarini kuzatish 
mumkin. Me’da osti bezining o’tkir shishishi birmuncha ko’proq kuzatiladi 
(bemorlarning 77-78 foizida). Steril va yiringli pankreonekroz bemorlarning 
taxminan 10-12 foizida qayd qilinadi. 
Xozirgi kunda o’tkir pankreatitni eng qulay tasnif V.I. Filin tomonidan 
taklif qilingan. Bu tasnifga ko’ra o’tkir pankreatit klinik kechimida 4 davr 
ajratiladi. Fermentativ davr kasallikning birinchi 5 kuniga to’g’ri keladi. 
Reaktiv davr (kasallikning 6-14 kunlar) faqat destruktiv pankreatit rivojlangan 
bemorlarda kuzatiladi. Kasallikning 3 haftasidan sekvestratsiya davri 
boshlanadi. 20-24 kundan so’ng bemorlarda kasallikning yakunlanish davri 
boshlanadi. 
Me’da osti bezidagi o’choqlar o’lchamlariga nisbatan A.D. Tolstoy 
(1999) o’tkir penkreatitni 5 turga bo’ladi: o’tkir shishli pankreatit (atsinar 
xujayralar nekrozi); kichik o’choqli pankreonekroz (o’choqlar o’lchamlari 5 
mm gacha); o’rta o’choqli pankreonekroz (o’choqlar o’lchamlari 5 mm dan 
10 mm gacha); katta o’choqli pankreonekroz (o’choqlar o’lchamlari 10 mm 
dan ko’p); total- subtotal pankreonekroz (me’da osti bezi total-subtotal 
shikastlanishi). 
Klinikasi. Kasallik aksariyat to’sh osti sohasida va chap qovurg’alar 
ostida og’irlik sezgisi va biroz og’riq, kekirish, qorinning o’rta darajada dam 
bo’lishi ko’rinishidagi dispeptik buzilishlar bilan xarakterlanadigan qisqa 
prodromal davrdan (60-70%) keyin boshlanadi. 
Og’riq o’tkir pankreatitning asosiy va doimiy simptom hisoblanadi. 
Og’riq to’satdan paydo bo’ladi. O’z xarakteriga ko’ra og’riq juda kuchli, 
simillagan, doimiy, kamroq vaqt mobaynida tutadi. Og’riq shu qadar kuchli 
bo’ladiki, bemorlar ba’zan hushdan ketadi. Og’riq o’ng va chap qovurg’alar 
ostida joylashishi mumkin, ko’pincha esa belbog’simon bo’lishi kuzatiladi va 
elkalar ustiga, to’sh suyagi orqasiga o’tadi, buni yanglishib ba’zan miokard 
infarkti deb hisoblaydilar. 85% hollarda bemor qayt qiladi (og’ir hollarda 
qusuq tarkibiga qon aralashgan bo’ladi). Bemor qorni tobora shishib boradi, 
ich kelmasligi hamda el chiqmasligi (qabziyat) kuzatiladi. 
Bemor tanasining vaziyati - ko’pincha majburiy holatda, bemorlarning 
ko’pchiligi yarim egilgan holatda bo’ladilar. Xastalikning boshlanishida, 
bemorning tana harorati normal yoki subnormal bo’ladi. Tananing yuqori 

---

harorati va isitma rivojlanib borayotgan yallig’lanish asoratlari uchun xos. 
Teri va shilliq pardalarning ranggi oqargan, tsianotik tusda bo’lib, og’ir 
intoksikatsiya jarayonidan dalolat beradi. Aksariyat hollarda sariqlik 
kuzatilib, o’tning normal oqishining buzilishi va jigardagi og’ir toksik 
holatdan dalolat beradi. 
Bemorning tili quruq, kulrang qarash bilan qoplangan. Qorin bir tekis 
ko’tarilgan, mushak himoyasi kuchsiz, qorinning yon bo’limlarida va kindik 
atorofida tsianoz - Grey-Tyorner simptomi va Kullen simptomi qayd qilinadi. 
O’tkir pankreatit uchun epigastral sohada va chap qovurg’alar ostida 
og’riq bo’lishi ob’ektiv simptom hisoblanadi, u ko’pincha oldingi qorin 
devori mushaklarining taranglashmasligi bilan o’tadi. Voskresenskiy 
simptomi (epigastral sohada qorin aortasi pulsatsiyasining yo’qolishi) 
bemorlarning uchdan bir qismida, Meyo-Robson simptomi (chap qovurg’a-
umurtqa bo’rchagida og’riq) esa, ularning yarmidan ko’prog’ida aniqlanadi. 
Shyotkin- Blyumberg simptomi ko’pincha kuchsiz musbat, ichak 
peristaltikasi shovqinlarining susayishi kuzatiladi. Perkussiyada qorin 
bo’shlig’ida ozod suyuqlik aniqlanishi ehtimoli bor. 
Kasallik boshlanishida bradikardiya bo’lib, tez orada taxikardiya bilan 
almashinadi. Kasallikning og’ir formalari uchun tez pulsning ipsimon 
xususiyatga ega bo’lishi xos bo’ladi. Arterial qon bosimini ko’pchilik 
bemorlarda pasaygani kuzatiladi. 
Parenximatoz a’zolarda distrofik o’zgarishlar rivojlanadi, ularning 
funktsional holati buziladi. Bu o’zgarishlarni asosan giperenzimemiya, 
mikrotsirkulyator buzilishlar va intoksikatsiya tashkil etadi. Buyrak 
faoliyatida ayniqsa qattiq buzilishlar kuzatiladi. Bemorlarning 10-20% da 
diurezning 
oliguriyadan 
anuriyagacha 
o’zgarishi, 
o’tkir 
buyrak 
etishmovchiligi rivojlanishi bilan namoyon bo’ladi. 
Laboratoriya tekshiruvlarida o’tkir pankreatitda proteolitik fermentlar 
ko’rsatkichining oshishi (arnilaza, tripsin, lipaza, transarninaza) xarakterli 
hisoblanadi. Qonda va siydikda diastazaning miqdori harnisha ham 
oshavermaydi. Arnilaza miqdorining birdaniga oshishi (512-1024 TB dan 
ortiq) o’tkir pankreatitdan dalolat beradi, biroq arnilaza darajasining 
normalligi bu kasallikni istisno qilmaydi. Bez katta o’zgarishlarga uchraganda 
qonda va siydikda diastaza miqdori sezilarli o’zgarmaydi, ba’zan pasayadi. 
Tripsinning miqdori ancha oshishi ham o’tkir pankreatit uchun patognomonik 
belgidir. Chunki, bu kasallikda tripsin va uning ingibitorlari miqdori juda erta 
oshadi, lipaza kontsentratsiyasining oshishi birmuncha kech muddatlarda 
(kasallik boshlanishining 3-4-sutkalarida) sodir bo’ladi. 
Giperglikemiya va glyukozuriya patologik jarayonga bezning orolsimon 

---

apparatining tortilishi to’g’risida dalolat beradi. Gipokaltsiemiya o’tkir 
pankreatitning destruktiv formalari uchun patognomonik holat bo’ladi. U 
odatda kasallikning 4 va 10-kunlari orasida, ya’ni yog’ nekrozlari eng 
rivojlangan davrda paydo bo’ladi. Kaltsiyning 4 mekv/l dan pasayib ketishi 
prognoz jihatidan yomon belgi hisoblanadi. 
Siydikda, me’da osti bezi fermentlari miqdori oshishidan tashqari, oqsil, 
eritrotsitlar, tsilindrlar paydo bo’ladi. Og’ir hollarda buyrakning toksik- 
infektsion zararlanishi o’tkir buyrak etishmovchiligiga olib keladi, bu 
oliguriya yoki anuriya, qonda azotli shlaklar yig’ilishi yuzaga chiqadi. 
Me’da osti bezi to’qimasi fermentlarini tekshirish muayyan diagnostik 
aharniyatga ega. Elastaza fermenti aktivligi odatda Keller va Mandl bo’yicha 
(1971), transarninaza aktivligi esa Bregmayer bo’yicha (1970) aniqlanadi. 
Kasallikning xamma formalarida bu fermentlarning aktivlik darajasi nisbatan 
yuqori bo’lishi aniqlangan. Sog’lom odamlar qonida elastaza va transarninaza 
aktivligi aniqlanmaydi. O’tkir pankreatitli bemorlarda qonda elastaza aktivligi 
minutiga 4,3 dan 5 l mkmol/min atrofida bo’ladi. Transarninaza aktivligi 2,29 
dan 4,29 mkmol/min gacha o’zgarib turadi. 
Qon zardobida to’qima fermentlaringing paydo bo’lishi me’da osti bezi 
xujayralari destruktsiyasidan dalolat beradi va bir nomdagi patobiokimyoviy 
sindrom tushunchasini tashkil qiladi.O’tkir pankreatitning asosiy asoratlari: 
erta asoratlari - shok va o’tkir yurak etishmovchiligi, peritonit; bir muncha 
kechki asoratlari - me’da osti bezi abstsessi, qorin pardasi orqasidagi 
kletchatka flegmonasi, diafragma osti, ichaklararo, charvi xaltasi, arroziv qon 
ketishlar, nekrozga uchragan to’qima ko’chishi, o’tkir buyrak etishmovchiligi. 
Keyinchalik esa, me’da osti bezining soxta kistalari va oqmalari, ichak 
oqmalari, qandli diabet kabilar paydo bo’lishi ehtimoli bo’ladi. 
Differentsial diagnostikasi. O’tkir pankreatitni birinchi navbatda me’da 
va o’n ikki barmoqli ichakning teshilgan yarasi bilan differentsial diagnostika 
qilish kerak. Teshilgan yara uchun bemorning navqiron yoshi, anamnezida 
yaraning bo’lishi, «xanjar bilan urgandek» og’riq, qusishning yo’qligi, 
«taxtasimon» qorin kabi xos belgilar tafovutlashga yordam beradi. Perkussiya 
qilganda jigar to’mtoqligining yo’qolishi va diafragma gumbazi ostida 
rentgenologik tekshiruvda aniqlanadigan o’roqsimon ozod havo borligi xos 
bo’ladi. O’tkir pankreatit odatda, o’t-tosh kasalligi bo’lgan va yog’ almashuvi 
buzilgan yoshi ulg’aygan odamlarda ko’proq uchraydi. O’tkir pankreatit 
uchun og’riqning belbog’simon bo’lishi, uning o’ziga xos irradiatsiyasi, 
uzluksiz qayt qilish, «mushak himoyasi» simptomining aniqlanmasligi, 
qorinning kepchishi, leykotsitoz, giperenzimemiya va diastazuriyalar xos 
bo’ladi. 

---

O’tkir xoletsistit va o’t sanchig’i xurujlari o’tkir pankreatit bilan bir 
qator umumiy simptomlarga ega (to’satdan boshlanishi, o’tkir og’riq, og’riq 
irradiatsiyasi, peristaltikaning susayishi va b.) Biroq, o’tkir xoletsistit uchun 
og’riqning o’ng qovurg’alar ostida joylashuvi, mushak himoyasi simptomi 
paypaslash vaqtida kattalashgan va og’riydigan o’t pufagi yoki o’ng 
qovurg’alar ostida infiltrat aniqlanadi, qon va siydikda diastaza ko’rsatkichlari 
normal. Ko’pincha o’tkir pankreatit o’t-tosh kasalligi zarnirida rivojlanadi 
(xoletsistopankreatit). 
O’tkir pankreatit bilan o’tkir mexanik ichak tutilishi orasida differentsial 
diagnoz quyidagi belgilar asosida o’tkaziladi: o’tkir pankreatitda og’riq 
doimiy bo’ladi va peristaltikaning susayishi yoki butunlay yo’qolishi bilan 
o’tadi, og’riq qorinning yuqori va o’rta qismlarida bo’ladi. Aksincha, 
ichakning o’tkir tutilib qolishida og’riqlar qorinning barcha joyida 
to’lqinsimon bo’ladi; kasallikning dastlabki davrida peristaltika kuchli. Siydik 
va qonda me’da osti bezi fermentlari miqdorining yuqoriligi o’tkir pankreatit 
diagnozini tasdiqlaydi. 
O’tkir appenditsit ham, ba’zan o’tkir pankreatit kabi, aksariyat epigastral 
sohada og’riqdan boshlanadi. Biroq appenditsitda epigastral sohada og’riq 
qisqa fursat bo’ladi, 3-4 soat o’tgach og’riq o’ng yonbosh sohasiga o’tadi, 
qorin devorining taranglashuvi va rivojlanayotgan mahalliy peritonitning 
boshqa simptomlari bilan birga uchraydi. Siydik va qondagi diastazani 
tekshirish bu ikkala kasallik o’rtasida uzil-kesil differentsial diagnoz 
o’tkazishga imkon beradi. 
Diagnostikasi. O’tkir pankreatit diagnozini qo’yishda anamnez 
ma’lumotlari (ko’p ovqat eyish va spirtli ichimlik ichish, shikastlar va 
boshqalar), qorinning yuqori bo’limida ko’pincha og’ir aylanib tutadigan 
kuchli og’riq, uning taxikardiya va arterial bosimning pasayishi bilan o’tishi 
asos bo’lib xizmat qiladi. Peritonit rivojlangunga qadar qorin yumshoqligicha 
qoladi, biroq ko’tarilgan bo’ladi, peristaltika bo’lmaydi. Ba’zan Meyo-
Robson simptomi musbat bo’ladi. 
O’tkir pankreatitda laparoskopik tekshiruvlar bu kasallikni shoshilinch 
diagnostika qilishning eng qimmatli usullaridan biri hisoblanadi. O’tkir 
pankreatitda laparoskopiya o’tkir pankreatit formasini aniqlashda, 
pankreonekrozning patobiokimyoviy 
turini bilishda yordam beradi, 
pankreatogen peritonit, qo’shilib keladigan kasalliklarni (destruktiv 
xoletsistit) aniqlashga imkon beradi. 
Laparoskopik 
tekshirishga 
ko’rsatmalar 
quyidagicha: 
klinik 
manzaraning noaniqligi, pankreatit va qorin bo’shlig’ining boshqa o’tkir 
kasalliklari o’rtasida differentsial diagnostika qilish zarurligidir. O’tkir 

---

pankreatitning klinik belgilari aniq bo’lganda laparoskopiya kasallikning 
formasini aniqlash va davo muolajalarini bajarish uchun qilinadi. 
Laparoskopiyani qorin bo’shlig’ida operatsiya o’tkazilgan, shuningdek katta 
ventral churralari bo’lgan bemorlarda qo’llanilishi mumkin emas. 
So’nggi yillarda kompyuter tomografiya (KT) va ultratovush yordarnida 
tekshirish eng ko’p axborot beradigan usullar bo’lib qoldi, ular me’da osti 
bezi o’lchamlarini, strukturasining bir xil emasligini, patologik jarayon 
darajasini aniqlab beradigan usullardan hisoblanadi (107, 108, 109-rasmlar). 
O’tkir pankreatitning ultratovush tekshiruvida ko’rinishi. 
Pankreonekroz natijasida rivojlangan me’da osti bezi mikroabstsesslari (KT). 

---