Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot instituti “Umumiy xirurgiya va travmatologiya” kafedrasi

Gippokrat
 

---

7 
I Bo’lim 
Parhez ovqatlanishning qisqacha tarixi 
 
Ayrim oziq-ovqat mahsulotlari va tayyor taomlar, shuningdek, ratsionlarning 
shifobaxsh xossalari juda qadim zamonlardan beri ma’lum. 
Qadimgi misrliklar va boshqa xalqlarning bemorlarga shifo berish uchun 
turli masalliqlar va tayyor taomlardan keng foydalanganligi to’g’risida qadimgi 
qo'lyozmalarda ma’lumotlar bor. Masalan, Qadimgi Misrda odamning ichi 
qabziyat bo’lib qolganida, asaldan juda ustalik bilan foydalanilgan. 
Tabobat ilmining atoqli namoyandasi, meditsina fanining otasi, yunon olimi 
Gippokrat, ya’ni hakimi Buqrot turli masalliqlarning shifobaxsh xossalariga 
alohida aharniyat berdi va mahsulotlarni odam oiganizmiga qanday ta’sir 
ko'rsatishiga qarab alohida guruhlarga taqsimlab chiqdi. Uning fikricha behi, 
arpabodiyon, nok, qizil chetan, zig’ir urug'lari ichni qotiradigan mahsulotlar 
jumlasiga;
no’xat, karam, asal, qizilcha, bodring 
urug’i, olxo’ri, qovoq esa ichni 
yumshatadigan mahsulotlar jumlasiga 
kiradi va hokazo.
Gippokrat, «Tegishli oziq-ovqat 
mahsulotlarini tanlab dish va ularni 
alohida usulda pishirib, tayyorlab 
berish yo’li bilan turli kasalliklarda 
ovqatning odam organizmiga yaxshi 
ta’sir ko'rsatadigan bo'lishiga erishish 
mumkin», deb hisoblar edi. 
Oziq-ovqat mahsulotlarining shifobaxsh xossalaridan sharq meditsi- nasida 
ham keng foydalanib kelingan. Har bir kasallik uchun ma’lum turdagi 
masalliqlar va tayyor taomlardan iborat tegishli parhez buyurilar edi. Parhez 
ovqatni buyurishda hakimlar ovqatning ―issiqlik‖ va ―sovuqlik‖ tomonlariga 
alohida aharniyat berishgan. 
Sharq meditsinasining mashhur namoyandalaridan biri Abu Bakr Roziy 
(865-925) oziq-ovqat mahsulotlaridan davo maqsadlarida keng foydalanib 
kelgan.Bu allomani haqli ravishda―Gippokratdan keyingi ikkinchi ulug’ hakim‖ 
deb hisoblashadi. U ―Bemorlarni faqat parhez bilan davolash‖ degan asarida 
«me’da-ichak kasalliklarida parhez taomlardan foydalanish ba’zi hollarda dori-
darmon berishdan ko’ra ham yaxshiroq kor qiladi», deb yozadi. O'pka silida, 
odamning tinka-madori qurib ketgan hollarda u yangi sog'ilgan sut, asal, qand 

---

8 
berishni, ich surib turgan paytlarda esa guruch qaynatmasi berishni tavsiya etadi.
Ilmu tibda butun dunyoga dong’i ketib, Shayxur-rais deb nom olgan O’rta 
Osiyolik ulug’ hakim Abu Ali ibn Sino (980-1037) o'zining 5 tomlik mashhur 
―Al-qonun fit-tibb‖ asarida turli xil masalliqlarning shifobaxsh xossalariga juda 
katta aharniyat beradi. 
Me’da-ichak kasalliklariga davo qilishda u 
asal, kaklik, jo’ja, kurka go’shti, yalpiz, suzma, 
qatiq, tuxum, behi suvi va boshqalardan 
foydalanishni keng tavsiya etadi. Ibn Sino 
fikriga qaraganda, meva sharbatlari, go’sht seli, 
tuxum mayin ta’sir qiladigan to’yimli ovqatlar 
qatoriga kirsa, qoq go'sht, sabzavotlar, ho’l 
mevalar o'rtacha to'yimli masalliqlar bo'lib 
hisoblanadi, u «har xil dorivorlar, o’tkir taomlar 
iste’mol qilish va haddan tashqari ko’p ovqat eyish zararli» deb ogohlantirib 
o'tadi. 
Abu Ali Ibn Sino o'zining 1000 yil muqaddam o'zining yorqin ishlarida 
tabiiy va ratsionga oid tavsiyalar berdi.
Avitsenna sharbatlarni, siroplarni, 
yumshoq qovurilgan tuxumni, tuxum sarig'ini osonlik bilan oziqlanadigan 
ozuqaviy oziq-ovqat mahsulotlariga aylantirayotganini va uning fikricha, kasal 
organizmiga og'ir bo'lgan ozuqaviy oziq-ovqat mahsulotlari ekanligini ta'kidladi.
Ayniqsa, Ovicenna overeating haqida ogohlantirdi, bemorlar tez-tez, kichik 
qismlarga, oziq-ovqat tavsiya. Shuningdek, u kasallarni marinadlarni taqiqlab 
qo'ydi. Ushbu kitob - yunon, hind va Markaziy Osiyo shifokorlarining fikr-
mulohazalari va tajribasining natijasi ko'p asrlar davomida o'rta asrlardagi 
Evropada majburiy etakchilik edi. Abu Ali Ibn Sino o’zining "Tib qonunlari" 
asarida ko'pgina sahifalar muayyan kasalliklarni davolash uchun tegishli 
parhezlar bilan birgalikda maxsus tanlangan parhezlardan foydalanishga 
bag'ishlangan. Abu Ali Ibn Sino o’zinig asarlarida ovqatlanish haqida shunday 
degan: hech qanday mahsulot yo’qki oziq-ovqat sabzavot va meva sharbatidan 
ko'ra shifo va foydali bo’lsa. Ular bizni barcha kasalliklardan asrab hayotimizni 
sog'lom va muddatini uzaytiradi. 
Xorazmlik mashhur hakim Ismoil Jurjoniy (1041 yilda vafot etgan) turli 
kasalliklarga davo qilishda har xil masalliqlardan foydalanishni tavsiya etadi. 
Chunonchi, bronxial astmada badan terisi qurib, qovjirab turganda, qichima 
paydo bo'lganda, bavosilda echki suti berishni maslahat ko'radi. ―Shabko’rlikda‖ 
jigar yaxshi davo bo'lishini bilgan. O’zining ―Qorabodiniy kabir‖ degan asarida 
Ismoil Jurjoniy shifo bo’ladigan parhez ovqatlar tayyorlash usullarini, turli-

---

9 
tuman masalliqlar va taomlarning shifobaxsh xossalarini tasvirlab o’tgan. Bu 
asarda meva, sabzavotlar va O’rta Osiyo xalqlari orasida keng rasm bo'lgan 
boshqa mahsulotlarning turli kasalliklarda qanday ta’sir ko'rsatishi to’g’risida 
ko’p ma’lumotlar bor. Ismoil Jurjoniy fikriga qaraganda, behi siydik 
haydaydigan ta’sirga ega, tut (shotut) me’dani baquvvat qiladi, baliq, no’xat, 
loviya, tovuq, qo’y go'shti organizmni mustahkamlaydi, patir me’da shirasi 
chiqishini kamaytiradi, guruch, non ichakni baquvvat qiladi, yong'oq, pishloq, 
quyon, oqqush go’shti, chumchuq go'shti umuman quvvatga kirgizadi. Ismoil 
Juijoniy me’dada oson hazm bo'ladigan yengil va mayin taomlarni afzal ko'rgan. 
Og'ir, quyuq ovqatlar uning fikriga qaraganda, me’daga zo’r keladi. Ovqatning 
to’yimliligi (kaloriyaliligi), uni tayyorlash usullari xususida Ismoil Jurjoniy 
hozirgi zamon mediklarining fikriga yaqin keladigan maslahatlarni aytadi. U 
haddan tashqari ko’p ovqat yeyish zarar deb ogohlantiradi, vaqti-vaqti bilan 
ovqatdan o’zini tortib, parhez qilib turishni tavsiya etadi. 
Sharq meditsinasining yirik namoyandalaridan yana biri Umar Chag'miniy 
(1220 yili vafot etgan) o’zining ―Qonuncha‖ asarida oziq- ovqat mahsulotlari va 
taomlarning shifobaxsh xossalariga alohida bo'limlar bag'ishlagan va O'rta 
Osiyoning issiq iqlim sharoitlarida ichimliklarni qanday ichish yuzasidan 
maslahatlar bergan. Sil kasalligida Umar Chag
£
miniy qovurma jo'ja, dengiz 
qisqichbaqalari, qizil etli qovoq va boshqalardan iborat to’la-to’kis ovqat berib 
turishni tavsiya etadi. 
Keyingi davrlarda bo’lib o’tgan vayronagarchilik urushlari va boshqa tarixiy 
sabablarga ko’ra, ayniqsa, Chor hukumatining O'rta Osiyodagi bosqinchilik 
siyosati amalga oshirilgan davrlarda O'rta Osiyoda Sharq meditsinasi keskin 
inqirozga uchradi. Lekin shunga qaramay O’zbekistonda mahalliy aholi orasida 
bo'lgan ziyolilar, jumladan Mahmud Yaypaniy (to'liq ismi, sharifi — mullo 
Shodi Muhammad o'g'li mullo Mahmud hakim Yaypaniy-Xo'qandiy (1850-
1930). Uning asosiy kasbi hakimlik bo’lib, hozirgi Farg'ona viloyatidagi 
O’zbekiston tumanida istiqomat qilgan va tabiblik masalalari bilan 
shug'ullangan. Bizga yetib kelgan ma’lumotlarga ko’ra u 6-ta kitob bitgan bo'lib, 
ularda turli masalalarga, jumladan tabobatga oid bo'lgan masalalarni 
oydinlashtirgan. Ana shunday kitoblardan biri ―Tarekul iloj‖ deb nomlangan 
bo’lib, 1930-1931 yillarda chop etilgan. Hajmi 304 betdan iborat, kitob nomini 
o'zbek tiliga o'girilsa, ―Turli kasalliklarni davolash iloji‖ deb ataladi. Muallif 
turli kasalliklarni, ayniqsa me’da-ichak kanali, jigar, o't pufagi, qora taloq 
davolash jarayonida turli mahsulotlardan ko'zda tutilgan maqsadga ko’ra ish 
tutishga katta e’tibor bergan. Uning fikricha, mazkur xastaliklarda sut, mosh, un, 
o’simlik moylari (kunjut va boshqalar), mevalar (behi, anor, anjir, olma), osh 

---

10 
ko’klardan kashnich, qovun urug'i, qovoq urug'i, suli va boshqa ko'pgina 
mahsulotlardan samarali foydalanish mumkin. 
Mahmud Yaypaniy g'ofillikka nisbatan qattiq kurash olib borib, agar uning 
tabobat haqidagi kitobini chuqur o'rganilsa, u holda aldamchilarga murojaat 
qilishga o'rin qolmaydi degan fikrni quyidagi ikki qator she’rda ifodalagan: