Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot instituti “Umumiy xirurgiya va travmatologiya” kafedrasi

2.13 Oziq-ovqat mahsulotlari va taomlarning organizmda 
o’zlashtirilishi 
Hazm sistemasiga tushgan oziq-ovqat mahsulotlari yoki taom odamda 
batamom o'zlashtirilmaydi, uning bir qismi singmay qoladi. Qoladigan qoldiq 

---

miqdori har xil sabablarga ko’ra turlicha bo’ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarining 
hazm bo’lib, ichak shilliq pardasi orqali qonga so'rilib o'tadigan va 
organizmning ehtiyojlari uchun sarflanadigan qismi ovqatning o'zlashtirilgan, 
ya’ni singgan qismini tashkil etadi. Ovqatning nechog'li o’zlashtirilishi uning 
singuvchanligi deb ataladi. Ovqatning singuvchanligi, odatda, iste’mol 
qilingan ovqat miqdoriga nisbatan foizlar hisobida ifodalanadi. 
Ovqatning singuvchanligi deganda birinchi galda uning tarkibidagi asosiy 
oziq moddalari — oqsillar, yog'lar va uglevodlarning nechog'li singishini 
tushunmoq kerak bo'ladi. Bu — mineral tuzlar, vitarninlar va suvning 
singishiga aharniyat bermaslik kerak, degan gap emas, albatta. Bu 
moddalarning nechog'lik singishi ham oiganizmning umumiy ahvoliga ta’sir 
ko'rsatadi. 
Lekin bu o’rinda biz asosan oqsillar, yog'lar va uglevodlarning 
singuvchanligi to'g'risida gapirib o'tmoqchimiz. 
Oqsillar, yog'lar va uglevodlarning har xil darajada singadigan bo’lishini, 
ularning singishi birinchi galda hazm organlarining ahvoliga, hazm 
fermentlarining aktivligiga bog'liq ekanligini aytib o'tish kerak. Hazm 
organlari sog’lom va bekamu-ko’st bo’lsa, hazm fermentlarining aktivligi 
ham yuqori darajada bo'ladi. Shundagina odamning egan ovqati juda yaxshi 
singib, hazm bo'ladi. Biroq odamning me’dasi, ichagi, jigari, me’da osti bezi 
qanday bo'lmasin, biror xildagj kasallikdan aziyat chekkan hollar ham ko’p 
uchrab turadi. Mana shunday hollarda, odatda, hazm qilish va singdirish 
protsesslari harnisha buzilgan bo'ladi. 
Bundan tashqari, ovqatning xili, ya’ni uning qanday masalliqlardan 
tayyorlanganligi ham ovqatning qanchalik singishiga ta’sir ko'rsatadi. Hayvon 
mahsulotlaridan tayyorlangan ovqatning 96-98 protsenti singiydigan bo’lsa, 
o'simlik mahsulotlaridan tayyorlangan ovqat atigi 65-85 protsent atrofida 
singiydi. O’simlik mahsulotlaridan tayyorlanadigan ovqatga hayvon 
mahsulotlari qo'shib beriladigan bo’lsa, bunda o’simlik mahsulotlarining 
singuvchanligi ortib, 80-92 protsentga borib qoladi. Masalan, biror turdagi 
g’alladan ozroq qo’shib tayyorlangan taomdagi oqsillarning singuvchanligi 
75% 
ni tashkil etadigan bo’lsa, shu aralash ovqatga tvorog ko’rinishida yana 
sut oqsilli ham qo’shiladigan bo’lsa, taomdagi oqsillarning singuvchanligi 80-
85% gacha ortadi. 
Ovqatning singuvchanligiga uning tarkibidagi oqsillar, yog'lar va 
uglevodlarning bir-biriga qanday nisbatda bo’lishi ham ma’lum darajada ta’sir 
ko’rsatadi. Oqsillar, yog’lar va uglevodlarning bir-biriga nisbati 1:0, 8:4 
atrofida bo’lsa, ovqat ko’proq singiydigan bo’ladi. Buning ma’nosi shuki, 
odam bir kecha-kunduz mobaynida 100 g oqsil iste’mol qiladigan bo’lsa, shu 

---

oqsilning yaxshiroq singishi uchun u 80 g yog’ va 400 g uglevodlar ham 
iste’mol qilishiga to’g’ri keladi. 
Ovqat asosan oqsilga boy mahsulotlardan tayyorlanganda oqsillar, yog’lar 
va uglevodlar ko'proq singiydigan bo'lsa, nuqul uglevodlar bilan 
ovqatlanganda, oqsillarning singuvchanligi ancha pasayib ketadi. Ovqatga 
kaltsiy xlorid qo’shiladigan bo’lsa, oqsillar bilan uglevodlar ko’proq 
singiydigan bo'ladi. Bir xil ovqatni tez-tez eb turish birinchi galda xuddi shu 
ovqatdagi moddalarning ko’p singiydigan bo’lishiga yordam beradi. Bu narsa 
odamlar hamda hayvonlar ustidagi tekshirishlarda isbot etilgan. Ayni vaqtda 
hazm fermentlarida bioximiyaviy adaptatsiya, ya’ni moslanish hodisasi ro’y 
beradi. Boshqacha qilib aytganda, hazm fermentlari iste’mol qilinadigan 
ovqat xiliga o’rganib qoladi. Odam bir xildagi ovqatni uzoq vaqt iste’mol 
qilib yurganida hazm fermentlari o’sha ovqat moddalariga tezroq ta’sir 
o’tkazadi va ularni yaxshiroq hazm qiladi. Buni turli xalqlarning ovqatlanish 
usulida ko’rish mumkin. Masalan, ba’zi xalqlar (jumladan, o’zbeklar)ning 
sutkalik ovqat ratsionida juda qadim zamonlardan beri qiyin hazm bo'ladigan 
ko’y va mol yog’i ishlatilib keladigan bo’lsa, shimolda yashaydigan ba’zi 
xalqlarning ovqatida ko'proq cho'chqa yog’i ishlatiladi. Shunday bo’lsada, bu 
narsa odamning umumiy ahvoliga uncha yomon ta’sir ko'rsatmaydi. Yana bir 
misol tariqasida O’zbekiston aholisi orasida rasm bo'lgan paxta moyini dog’ 
qilish usulini keltirib o’tish mumkin, buning natijasida bir tomondan, moy 
tarkibida uchraydigan zaharli modda— gossipol parchalanib ketadigan bo’lsa, 
ikkinchi tomonidan, ovqatning hazm boiish va singish protsesslari 
yaxshilanadi. Odamlarning organizmi, hazm fermentlari ham shunga o’rganib 
qolgan. 
Taomning singuvchanligi ovqatning ximiyaviy tarkibiga ham bogiiq 
bo’ladi, chunki ba’zi masalliqlar ayrim oziq moddalariga boy bo’lsa, boshqa 
masalliqlar boshqa xildagi oziq moddalarga boy boiadi, bularning ayrimlari 
moddalarning singishini susaytiradigan boisa, boshqalari uni kuchaytirishi 
mumkin. Shu sababdan har xil masalliqlar bir xilda singavermaydi. 
Sut oqsillari juda yaxshi singiydigan bo’ladi (96%). Biroq, sut oqsili — 
kazein odam me’dasida ivib, yirik-yirik zarralarga aylanadi va boshqa 
oqsillarga qaraganda sekinroq singib boradi. 
Go’shtning hazm bo’lishi va singuvchanligi uning oriq-semizligi hamda 
qay tariqa pishirilishiga bogiiq. 
Go’sht oqsillari baliq oqsillariga qaraganda sekinroq hazm bo’lib boradi, 
ayniqsa, cho'chqa go'shtidagi oqsillar sekinlik bilan parchalanadi. Jo’ja va 
yosh qo’y go’shti hammadan ko’ra yaxshiroq hazm boiib singadi. Qiyma 
go'sht boiak-boiak bo’lib, to’g’ralgan go'shtga qaraganda yaxshiroq hazm 

---

boiadi va ko’proq singiydi. Go'sht yog’i (mol go'shtining yogi) ning 
singuvchanligi 80-90% ni tashkil etadi, qo’y yog’i ham shuncha miqdorda 
singiydigan boiadi. 
Baliq, yuqorida aytib o'tilganidek, issiq qonli hayvonlar go'shtiga 
qaraganda osonroqhazm boiadi, chunki baliq go'shti tarkibida erimaydigan 
elastin degan modda kamroq boiadi. Baliqda bo’ladigan boshqa oqsil — 
kollagen esa tez bo'kib chiqish va erish xususiyatiga ega. Qoq baliq yangi 
baliqqa qaraganda kamroq hazm bo'ladi va kamroq singiydi. 
Yangi baliq oqsilining singuvchanligi go'sht oqsilining singuvchanligiga 
qaraganda 2,3-3,1 protsent miqdorida yuqoriroq boiadi. • 
Tuxumning singuvchanligi 95-97% ni tashkil etadi, shu bilan birga 
tuxumning sarigi, shuningdek, ilitilgan tuxum hammadan ko’ra ko'proq 
singiydi. Ilitilgan tuxum hazm bezlarini, jumladan, me’dadagi hazm bezlarini 
xom tuxumga qaraganda ko’proq qo’zg’atadi. Shuning natijasida me’da 
shirasi ko'proq ajralib chiqadi. Qo'shimcha ovqat tariqasida xom tuxum 
yeyishni buyurish tavsiya etilmaydi. 
Nonning qanchalik singiydigan boiishi uning naviga, qanday undan 
yopilganligiga bogiiq. Masalan, 96% undan yopilgan nonning singuvchanligi 
85,5% ni tashkil etsa, 75% undan yopilgan nonning singuvchanligi 92% ni 
tashkil etadi. Non tarkibidagi uglevodlarning singuvchanligi yuqori boiadi 
(96-98%). 
Javdar nondagi uglevodlar bilan oqsillarning singuvchanligi ham shu 
nonning navi hamda qanday undan yopilganiga bogiiq boiadi: 96% li javdar 
unidan yopilgan nondagi oqsillarning singuvchanligi 73,6% ni tashkil etadi 
(bug'doy unidan yopilgan non oqsillarining singuvchanligi esa 85% dir). 
Makaron mahsulotlarining singuvchanligi ancha yuqori — oqsillari 85%, 
yog'lari 93% va uglevodlari 96% atrofida singiydi. 
Sabzavotlarning singuvchanligi ularning qanday holda iste’mol qilinishiga 
ko’p darajada bog'liq. Xomligicha iste’mol qilinadigan sabzavotlar pishirilgan 
sabzavotlarga 
qaraganda 
kamroq 
singiydi. 
Sabzavotlarni 
yaxshilab 
maydalash, pyure va halimdek qilib, gomogen (bir xil) holatga keltirish 
ularning ko’proq singishiga yordam beradi. 
Qandolat 
mahsulotlarining 
singuvchanligi 
92-96% 
ga, 
undan 
tayyorlanadigan qandolat mahsulotlarining singuvchanligi esa 90-96% 
gateng. 
Ayrim oziq-ovqat mahsulotlari va taomlarning singuvchanligi ularning 
qay tariqa pishirilishiga qarab har xil bo’lishi mumkin. Masalan, qovurma 
go'shtdagi oqsillar 97,4% singiydigan bo’lsa, qaynatib pishirilgan go'shtdagi 
oqsillar bundan birmuncha ko'proq singiydi.

---

Bemor odamga qanday bo'lmasin biror mahsulot buyurilganida shu 
mahsulotlarning qimmatliligi yoki foydaliligi hisobga olinadi. Shuning uchun 
har bir masalliqning o’rtacha qancha singishini bilib olish kerak bo’ladi. 
Taomning yaxshi o’zlashtirilishi uchun odamning ishtahasini ochadigan 
va me’da shirasining ishlab chiqarilishini rag’batlantiruvchi moddalardan bin 
u ham bo'lsa,