Abu Ali ibn Sino hayoti. Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi falsafiy qarashlari. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlari

MAVZU: Abu Ali ibn Sino O‘rta Osiyolik buyuk ensiklopedist alloma.

REJA

1. 
   Abu Ali ibn Sino hayoti.
   
2. 
   Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi falsafiy qarashlari.
   
3. 
   Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlari
   

Tayanch so`z va iboralar: Ma`mun akademiyasi, urjuza, tibbiyot, tabobat, Shayx ur- rais, mutaffarir.

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o‘rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri — Abu Ali ibn Sino bo‘lib, u Ovro‘pada Avitsenna nomi bilan mashhurdir.

Ibn Sino (asl ismi Xusayn, otasining ismi Abdulloh) Buxoroning Afshona qishlog‘ida, xijriy 370 (980) yilning safar oyida, amaldor oilasida tug‘ildi. 986 yilda ibn Sino oilasi Buxoroga ko‘chib keladi va shu vaqtdan boshlab yosh Xusayn boshlang‘ich ma’lumot olishga, ilm-fanni o‘rganishga kirishadi. Uning yoshligi, yigitlik choglari Somoniylar xukmronligining so‘nggi yillariga, xususan, Nux. II ibn Mansur Somoniy xukmronligi davri (976—997) ga tugri keladi.

Ibn Sino iste’dodli, xotirasi kuchli, zehni o‘tkir bo‘lganligidan o‘z davrida ma’lum bo‘lgan ilmlarni tezdan egallay boshladi. 10 yoshidayok Kuoni karimni boshdan-oyoq yod ukir edi. U o‘zidan avval utgan Sharqmutafakkirlarining asarlarini chukur o‘rganish bilan birga, qadimgi yunon ta-biiy-ilmiy, falsafiy merosini, xususan Aristotel, Yevklid, Ptolemey, Galen, Gippokrat, Pifagor, Porfiriylarning asarlari­ni ham qunt bilan urgandi. 16—17 yoshidayoq ibn Sino mashhur tabib — xakim bo‘lib tanildi. 999 yilda Buxoro Qoraxoniylar tomonidan zabt etilgach, Somoniylar hokimiyati inkirozga uchradi. 1000 yilda ibn Sino Buxorodan chikib ketdi va madaniyat markazlaridan biri hisoblangan Xorazmga bordi, u yerda Xorazm hokimi Ali ibn Ma’-mun saroyidagi olimlarni birlashtirgan o‘z zamonasining akade-miyasiga qabul qilindi. Ibn Sino Beruniy, ibn Miskavayx., Abu Sahl Masixiy, Abulxayr Hammor, Abu Nasr ibn Irok kabi yetuk olimlar bilan yaqindan tanishdi. 1023 yilda Isfahonga kochdi va butun umrini ilmiy asarlar yozishga bag‘ishladi. Ibn Sinoning «Kitob al-konun fit-tibb», «Kitob un-najot», «Kitob ul-insof» kabi mashhur asarla-ri, geometriya, astronomiya, usimlik, xdyvonot olami, mantikqqa oid risolalari, «Xayy ibn Yakzon» falsafiy kissasi so‘nggi yil­larda yozilgan. U Isfahonda rasadxona kurish bilan mashgul bo‘ldi. Umrining so‘nggi yillarida feodal urushlar kuchayib ketganligi, ijtimoiy-siyosiy xayotda ham faol qatnashganligi tufayli u Isfahon, Ray, Hamadon shaharlari orasida sarson-sargardonlikda yurib, 1037 yil 18 iyunda Isfahon shahrida 57 yoshida kulunj kasalligidan vafot etdi.

Ibn Sino asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, lekin bizgacha fakdt 160 ga yaqin asari yetib kelgan, xolos. Uning bizga ma’lum bo‘lgan katta asari «Kitob ush-shifo» («Shifo kitobi») 22 jilddan iborat bo‘lib, 4 ta katta bo‘limini mantik, fizi­ka, matematika, metafizikaga doir masalalar egallagan. Uning ayrim kismlari lotin tiliga, Ovro‘padagi boshqa tillarga, Sharq tillariga, shuningdek, rus, o‘zbek tillariga tarjima qilingan. 20 jild­dan iborat bo‘lgan «Kitob ul-insof» («Insof kitobi») bizgacha yetib kelmagan, chunki Isfahondagi yong‘inda yuqolgan. «Kitob un-najot» («Najot kitobi») 4 katta kismdan — mantik, fizika, matematika, metafizikadan iborat, «Kitob lison ul-arab» («Arab tili kito­bi») 10 jildni tashil etadi. «Donishnoma» fors tilida yozilgan bo‘lib, 4 kismni — mantik, fizika, matematika, metafizikani o‘z ichiga oladi (Rus tiliga tarjima etilgan, bir kismi O‘zbek tilida bosilgan).

Ibn Sino asarlari O‘rta asrlarda Ovro‘poda ilmiy til xisoblangan lotin tiliga, u orkali Ovro‘poning boshqa tillariga tarji­ma etilgan. Ibn Sino ilmiy risolalardan tashqari, chuqur falsafiy mazmunli badiiy obrazlar va ma’lum voqealar orqali ifoda etuvchi «Tayr kissasi», «Salomon va Ibsol», «Xayy ibn Yaqzon» kabi falsafiy kissalar yaratgan.

Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi asarlaridan «Kitob al-qonun fit-tibb» («Tib konun-lari»), «Kitob ul-qo‘lanj» («Ichak sanchiklari»), «Kitob un-nabz» («Tomir kurish haqida kitob»), «Fuj ul-tibbiya joria fi majli-six» («Tib haqida x.ikmatli so‘zlar»), «Tadbir ul-manzil» («Turar «Risola fi-dastur it-tibbiy» («Tibbiy ko‘rsatmalar haqida») kabi asarlari mavjud. Uning tibbiyotga oid qomusiy asari «Kitob al-qonun fit-tibb» 5 mustaqil katta asardan tarkib topgan: ularning har biri ma’lum sohani izchil, har tomonlama yoritib beradi.