Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Esletpe: Mektep sabaqlıǵında feyildiń tórt dárejesi kórsetilip, túp dáreje haqqında aytılmaǵan.
FEYILDIŃ BETLIK FORMALARÍ
Feyil meyilleri
Sóylewshiniń is-háreketke qatnasın bildiretuǵın feyil sózler feyil meyilleri dep ataladı. Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan qatnasları qollanılıw mazmunna qaray: buyrıq, tilek, shárt, maqset hám anıq xabar mánilerinde qollanıladı. Bunday feyiller hárqıylı mánide qollanılıp, birewleri bolǵan, bolatuǵın ya bolıp atırǵan háreketlerid anıq xabarlaydı (xabarlastı, kelmedi), ekinshileri – buyrıqtı (shaqır, kirsin, ayt), úshinshileri shártti (oqısa, aytsa, xabarlassa, kelse), tórtinshileri – tilek (oqıǵım keledi, bilsek edi), besinshileri – maqsetti, niyetti (aytpaqshı, barmaqshı) bildiredi. Feyildiń bes meyili bar: buyrıq meyil, tilek meyil, shárt meyil, maqset meyil, anıqlıq meyil.
Buyrıq meyil sóylewshi tárepinen basqa birewge qaratılǵan buyırıw, hámir etiw, talap etiw, shaqırıq t.b. mánilerdegi is-háreketti bildiredi. Is-hárekettiń isleniw ya islenbewinde buyrı q, talap etiw, shaqırıq mánilerin bildiretuǵın feyillerge buyrıq meyil delinedi. Mısalı: Órtten saqlanıń! Abayla, muzǵa oyılıp ketpe! Usla bala qulap túspesin! Jamannan qash, jaqsıǵa jantas! Bul mısallardaǵı saqlanıń feyili úndewdi, shaqırıqtı, abyla, oyılıp ketpe, usla, qulap túspesin buyrıqtı, qash, jantas – hámmege qaratılıp aytılǵan másláhát, ótinishti ańlatadı. Buyrıq meyiller buyrıq gáptiń bayanlawıshı xızmetinde qollanıladı. Sóylewshiniń buyrıǵı tılawshıǵa (II betke), tıńlawshı arqalı basqa birewge (III betke ótedi). Buyrıq meyil tiykarınan II hám III bet arqalı bildiriledi.Feyildiń buyrıq meyili tómendegishe betlenedi:

Bet	Birlik san	Kóplik san
I bet II bet III bet	__________________ oqı, isle, oqıń, isleń oqısın, islesin	oqıyıq, isleyik oqıń, isleń, oqıńız, isleńiz oqısın, islesin

Kórsetilgen sxemadan belgili, buyrıq meyildiń I bet túri joq, Al 2-bettiń túbir hám dórendi túrinde -ıń, -iń -ń, -ńız, -ńiz, -ıńız, -ińiz betlik qosımtaları arqalı bildiriledi. Buyrıq meyildiń 3-betinde -sın, -sin qosımtası qollanıladı. Bul qosımta buyrıq meyildiń arnawlı qosımtası bolıp, ol 3-betke tiyisli. Bul qosımta arqalı jasalǵan buyrıq meyil birlik sanda da, kóplik sanda da keledi. Onıń kóplik qosımtası bolmaydı. Mısalı: Ol aytsın – olar aytsın.
Túbir hám dórendi feyillerge -ǵır/-gir, -qır/-kir qosımtalarınıń jalǵanıwı arqalı kúshli emociyanallıq mánige iye bolǵan buyrıq meyiller jasaladı. Mısalı: qırılǵır, ońbaǵır, buyırmaǵır, óspegir, joq bolǵır, qarabasqır, tili qırılǵır, júzi qara bolǵır, bereket tapqır, ómiri uzaq bolǵır, qolları dárt kórmegir, ónip óskir.