Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Ulıwma til bilimi barlıq dunya tilleri ushın ortaq, ulıwma bolǵan máslelerdi úyretedi. Máselen, tildiń anıqlaması, tildiń tábiyatı, tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, til hám oylaw, til hám onıń basqa tiller menen baylanısı hám t.b. Bul túsinikler barlıq tillerde de birdey mazmunǵa iye boladı.
Jeke til bilimi anıq bir tildiń ózine tán bolǵan seslik dúzilisin, sózlik quramın, sóz jasalıw jolların, grammatikalıq qurılısın úyrenedi. Jeke tildi izertleytuǵın ilim sol tildiń atı menen ataladı. Máselen: qaraqalpaq til bilimi, ózbek til bilimi, nemic til bilimi hám t.b
Til haqqındaǵı ilim jeke tillerdi úyreniwden baslanǵan. Al, ulıwma til bilimi jeke tillerdi úyreniw, olar arasındaǵı ulıwmalıqtı hám jekelikti úyreniw nátiyjesinde dóregen.
Til qurılısn izertlew – jeke til bilimi úyretetuǵın tiykarǵı hám baslı máslelerdiń biri. Usıǵan sáykes jeke til bilimi fonetika, leksikologiya, grammatika sıyaqlı tarawlarǵa bólinedi.
Fonetika (grekshe – ses) tarawında ádebiy tildiń seslik dúzilisi, dawıslı hám dawıssızlardıń quramı, bóliniwi, buwın, pát, imla hám taǵı basqalar úyreniledi. Fonetika ulıwma fonetika hám jeke fonetika bolıp jeke fonetikanıń ózi sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika bolıp bólinedi.
Leksikologiya (grekshe, lexikos – sóz, logos – ilim) leksikalıq birlikler, olardıń mánileri, kelip shıǵıwı boyınsha túrleri, rawajlanıw nızamlıqları boyınsha úyreniledi. Bul taraw da semosiologiya, etimologiya, leksikografiya, fraziologiya hám basqa tarawlarǵa bólinedi.
Grammatika – (grekshe – hárip, jazıw óneri) sózlerdiń qurılısı hám olardıń qarım-qatnası úyrenilip, bul taraw da óz gezeginde morfemika, sóz jasalıw, morfologiya, sintaksis sıyaqlı tarawlarǵa bólinedi.
Til bilimniń kórsetilgen tarawlardan basqa da tarawları bar. Olar dialektologiya, stilistika, punktuaciya hám t.b. Til bilimin bunday tarawlarǵa bóliw tildi tereńrek úyreniwge járdem beredi.
Grafika hám jazıwdıń payda bolıwı
Grafika (grekshe –“grafo” jazıw degen) – tildegi seslerdiń shártli tańbalarınıń jıynaǵı. Jazıw quralları bolıp háripler, sanlar, irkilis belgiler xizmet atqradı. Ilimiy tilde jazıw quralların grafemalar (grek tilinde bul sóz “jazaman” degen mánini ańlatadı) dep ataydı.
Grafemalar bir-birine pútkilley usamawı da yamasa uqsas bolıp keliwi de múmkin. Máslen, A, U, C, P háripleriniń uqsaslıq belgileri joq: U hám W, I hám Y háripleriniń uqsaslıq belgileri bar. Basqa mısal, birden onǵa shekemgi (1-10) sanlardıń uqsas belgileri joq, al onnan úlken sanlardıń uqsaslıq bar. Sonday-aq, háripler jazıwda hártúrli kóriniste bolıwı múmkin. Máselen, baspa háripler qoljazba háriplerden ayırıladı, bas hárip kishi háripten ayırılıp turadı. (A-a, B-b, E-e)
Jazıw óziniń rawajlanıwında kóp tariyxıy jollardı basıp ótken. Eń áyyemgi jazıw júdá apwayı bolǵan. Súwret arqalı adamlar oy-pikirdi ańlatıwǵa tırısqan. Bunday jazıwdı súwret jazıw (piktografiya) dep ataydı. Súwret jazıwda jeke sózler kóriniske iye bolmaydı, onda tutas waqıya haqqında maǵlıwmat beriledi. Jazıwdıń rawajlanıwınıń kelesi basqıshında shártli tańbalar jekke túsinikti ańlatıw ushın jumsalǵan. Bunday jazıw túsinik jazıw delinedi. Túsinik jazıw súwret jazıwdıń dawamı retinde keyinrek payda bolǵan. Túsinik jazıwınıń ayırım úlgileri biziń házirgi jazıwımızda da ushırasadı. Mısalı: 1, 2, 3, +, - usaǵan tańbalardıń hárbiri bir túsinikti bildirip, ayrıqsha sóz retinde tanıladı.(bir, eki, úsh, qosıw, alıw)
Jazıwdıń eń jetilisken túri házirgi biziń jazıwımız bolıp, bunı seslik jazıw deymiz.