Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Sın baǵınıńqılı qospa gáp
Baǵınıńqı gápi bas gáptegi is-hárekettiń qalay islengenin, sının bildiretuǵın qospa gápke sın baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı. Sın baǵınıńqılı gáp bas gápti sıpatlaw belgisine qaray qalay? qáytip? degen sorawlarǵa juwap beredi. Sın baǵınıńqılı qospa gáptiń bayanlawıshı tómendegi sózler arqalı bildirilip bas gáp penen baylanısadı:
1.­-ıp/-ip, -p, -may/-mey, -mastan/-mesten, -ǵanday/-gendey qosımtalı hal feyillerden boladı. Mısalı: Awıl aynalası kók jasılǵa dónip, jazdıń sáni álleqashan óz gozzallıǵın kórsetpekte. Oyı, názeri turaqlamay, állekimdi izlewde. Jtimektiń bul sózine tek Jiyen kúlip qoymastan, onıń qasında turǵan basqa adamlar da ishek-silesi qatıp kúldi. Jańa shaǵırayıp turǵan aq bultlardıń betine tábiyat qara perdesin japqanday, aspan túnerip qaldı.
2.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı atawısh sóz, -ǵanday/-gendey qosımtalı kelbetlik feyil hám geypara eliklewish sózlerge bolıp kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Eki betiniń alması qıp-qızıl bolıp, túsi ózgerip ketti. Bazda qanday da bir ólpeń dawıs esitilgendey bolıp, ol da kóz ashıp-jumǵansha únin óshirmedi. Mańlayınıń teri gúlge túsken qoyıw shıqtay ǵuj-ǵuj bolıp, Aydana japtıń rashına kelip toqtadı.
Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáp
Bas gáptiń quramında salıstırmalı pısıqlawısh xızmetinde qollanılǵan siltew almasıǵınıń mánisin túsindirip kelgen gápke salıstırmalı baǵınıńqı gáp delinedi.
Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerine belgili soraw qoyılmaydı. Tek olardıń jay gápleri mazmunı jaǵınan salıstırıladı. Dáslepki jay gáptegi is-háreket, waqıya qanday dárejede iske asatuǵın bolsa, sońǵı jay gáptegi is-háreket waqıyalar da sonday dárejede iske asadı.
Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleriniń bayanlawıshları, kóbinese bir túbir feyilden yamasa sinonim feyillerden boladı. Salıstırmalı qospa gáp tómendegi jollar menen bildiriledi:
1.Dáslepki jay gápiniń bayanlawıshı -sa/-se qosımtalı shárt meyilden yamasa bolsa kómekshi feyliniń atawısh sóz, kelbetlik feyil hám bayanlawıshlıq sóz shaqabına dizbeklesip keliwinen boladı. Bunday jaǵdayda dáslepki jay gápte salıstırıwshılıq máni beriwshi qanday, qalay, qansheli, sıyaqlı soraw-qatnasıq almasıqları, sońǵı jay gápte sonday, solay, sıyaqlı qatnaslı sózler (ráwishler) qollanıladı. Mısalı: Siz qalay ómir súr deseńiz, solay ómir súrgim keledi. Adam balasına hawa, suw qanday kerek bolsa, mádeniyat ta sonday kerek. Quyash nurları jerdi qanday qızdırsa, doslıq ta biziń turmısımızdı tap sonday jıltadı.
2.Dáslepki jay gápiniń bayanlawıshı -ǵansha/-genshe, -ǵanday/-gendey jalǵawlı hal feyillerden bolıp, sońǵı jay gáp penen salıstırıwshılıq mánide baylanısadı. Mısalı: Júz swm aqshań bolǵansha, júz dostıń bolsın. Barlıq jılqı jorǵa bola bermegenindey, barlıq adam da shayır bola bermeydi. Okoptaǵı jawıngerler qorǵanıw bekinislerin kúnbe-kún jaqsılay bergendey, Taras ta qulplardı hám soǵan uqsaǵan nárselerdi jetilistire berdi.
3.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -ǵan/-gen, + sıyaqlı, sekilli tirkewishleriniń -ǵan/-gen, -tuǵın kelbetlik feyillerge dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Qońıratlılar tariyxta qansheli erte kóringen sıyaqlı, Qońırat qalası da qaraqalpaq tariyxında erteden belgili. Diywalǵa pátikten nur tógilgen sekilli, jaydıń ishi birden jaqtılanǵanday boldı.