Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

ó'ylemeshi

4. 
   Kelbetliktiń –day, -dey, -tay, -tey qosımtalarına pát túspeydi: arısla'nday, kómi'rdey, aǵa'shtay
   
5. 
   Ráwishtiń –sha, -she qosımtalarına pát túspeydi: adamla'rsha, qaraqalpa'qsha, ózbe'kshe, meni'ńshe
   
6. 
   ma, me, ba, be, pa, pe soraw janapaylarına pát túspeydi: Aba't pa?, Aygú'l she? Ba'rdıń ba?
   
7. 
   Tirkewishlerge pát túspeydi: da, de, ta, te, ǵoy, ǵana, shekem, sheyin h.t.b
   

Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde pát sol tildegi qálpinde saqlanadı:
dire'ktor, respu'blika, tra'ktor, telegra'f, ru'chka, kompyute'r, kartina', kolle'dj, institu't t.b Bunday sózlerge qosımtalar jalǵanǵanda, pát qosımtaǵa ótedi. Mısalı: direktorǵa', respublikanı'ń, ruchkaǵa', traktordı'ń, telegrafqa', kompyuterde'n, kolledjde'.
Logikalıq pát
Gáp ishinde sózlerdiń orın tártibi arqalı eń áhmiyetli sózge logikalıq pát túsip aytıladı. Logikalıq pát túsken sóz bayanlawıshtıń aldında keledi. Mısalı: Oqıwshılar terek ekti. Bul gápte terek sózi bayanlawıshtıń aldında kelip, oǵan basqa sózlerge qaraǵanda logikalıq pát túsip, kóterińki dawıs tolıqını menen aytıladı. Oqıwshılardıń basqa nárse emes, terek ekenligi kórsetiledi. Orın tártipke baylanıslı logikalıq pátti basqa sózlerge de túsirip aytıwǵa boladı. Mısalı: Terekti oqıwshılar ekti. Terekti kimler ekti? Oqıwshılar ekti. Demek, terekti basqa birewler emes, oqıwshılardıń ekkenligi xabarlanadı.
Gáptegi bir sózge áhmiyet berilip, basqalarına qaraǵanda kúsheytilip aytılıwına logikalıq pát túsken sóz dep ataladı.
Qaraqalpaq tilinde pát máni jasawshı belgige iye bolmaydı.
Únleslik nızamı
Túbir sózlerge qosımta qosılǵanda yáki sózler bir-biri menen birigip, dizbeklesip kelgende, olardıń aralıǵında kelgen sesler hám buwınlar bir-birine tásir etip únlesip keledi. Mısalı: awılǵa, terekke sózlerin alsaq, ondaǵı awıl-terek sózlerine qosılǵan qosımtalar da túbir sózdegi dawıslı seslerdiń juwan-jińishkeligine sáykes qosılıp kelgen. Sonday-aq, awıl sózindegi keyingi l sesi únli bolǵanlıqtan oǵan qosılǵan qosımtanıń (-ǵa) dáslepki sesi de (ǵ) únli, al terek sózindegi keyingi ses k únsiz bolǵanı ushın oǵan qosılǵan qosımtanıń dáslepki sesi de (k) únsiz bolıp, bir-biri menen únlesip tur.
Seslerdiń bir-birine tásiri birikken sózlerdiń hám sóz dizbekleriniń aralıǵında da boladı. Mısalı: Aytbay, aq altın sózleri aytılıwında Aytpay, aǵ altın túrinde aytıladı.(jazıwda Aytbay, aq altın bolıp jazıla beredi.) Bunda Aytbay sózindegi t sesi ózinen keyin kelgen b sesine tásir etip, ol aytılıwda b sesine aylanıp esitiledi. Al, aq altın sózinde bolsa keyingi sózdiń dáslepki sesi (a) dáslepki sózdiń keyingi sózine (q) tásir etip, aytılıwında ol ǵsesine aynalǵan.
Túbir sóz benen qosımtanıń, buwınlardıń, sóz dizbekleriniń aralarındaǵı seslerdiń bir-birine tásir etip únlesiwine únleslik nızamı delinedi. Únleslik nızamı ilimiy tilde singarmonizm dep te ataladı. (Singarmonizm grekshe sóz bolıp, sin – birge, garmoniya – úylesiw, baylanısıw degen mánisti ańlatadı)
Únleslik nızamı eki túrli bolıp keledi: 1) Buwın únlesligi 2) Ses únlesligi Sózler juwan buwınlardan da, jińishke buwınlardan da jasala beredi. Mısalı: a-dam-lar, te-mir-shi. Eger sózdiń aqırǵı buwını juwan oǵan qosılatuǵın qosımtalarda juwan, aqırǵı buwını jińishke bolsa, qosımtalarda jińishke bolıp keledi: a-ǵash-lar-dıń, gúl-ler-diń. Sózdiń keyingi buwınınıń juwan-jińishkeligine qaray soǵan sáykes qosımtalardıń juwan yáki jińishke bolıp jalǵanıp keliwine buwın únlesligi dep ataladı. Mısalı: bala-lar, erik-ler, tal-lar-dıń, balıq-shı-lıq, etik-shi-lik
Biraq, -kesh, -paz, -xor, -xana, -ger qosımtaları buwın únlesligi qaǵıydasına baǵınbaydı. Olar sózdiń túbiri juwan buwınlı bolsa da, jińishke buwınlı bolsa da birdey jalǵana beredi. Mısalı: paxta-kesh, óner-paz, xizmet-ker.
Sózdiń aqırı nk, ks, kt, rk, st qosarlı dawıssızlarına pitken sózlerge jińishke buwınlı qosımtalar jalǵanadı. Mısalı: bank-ke, tank-ti, boks-ten, tekst-ti, punkt-ke, park-tiń.
Sózlerde buwınlardıń erinlik únlesiwi de boladı. Mısalı: búlbil, Ústúrt, dúldúl, gúmgúm, Aqsúngúl t.b Biraq, bunday erinlik buwın únlesligi ayırım sózlerde ǵana ushırasadı.
Sóz quramındaǵı túbir menen qosımtanıń, sóz dizbegindegi sózlerdiń shegaralarındaǵı qońıslas seslerdiń bir-biri menen únlesiwi ses únlesligi dep ataladı. Ses únlesligi eki túrli tásir arqalı ámelge asadı: ilgerili tásir hám keyinli tásir.
Bir sózdiń qurılısındaǵı yamasa sóz dizbeginiń shegarasındaǵı qońıslas seslerdiń aldıńǵısınıń sońǵısın ózine aytılıwı jaǵınan usatıwı yamasa dál ózindey seske aylandırıwı ilgerili tásir dep ataladı. Ol tómendegidey orınlarda boladı:
1. Túbir sózdiń keyini dawıslıǵa yáki únli dawıssız seske pitse, oǵan qosılatuǵın qosımta únli sesten baslanadı. Mısalı: bala-nıń, gúz-de, toy-ǵa, suw-da
2. Eger túbir sózdiń keyni únsiz ses bolsa, oǵan jalǵanatuǵın qosımta da únsiz sesten baslanadı: ket-ti, qolǵap-tıń, Azat-qa, terek-ke, jantaqtan
3. Keyini b, g, d, v seslerine pitken sózlerdi aytqanımızda b sesi p sesine, g sesi k sesine, d sesi t sesine, v sesi f sesine almasıp esitiledi. Bunday jaǵdayda bul sózlerge únsiz dawıssızdan baslanǵan qosımta jalǵanadı, biraq sóz túbirindegi b, g, d, v sesleri saqlanıp jazıladı: shatbtıń, pedagogqa, Vahidovqa, shadlı
4. Túbir sózdiń aqırı sh sesine tamamlanıp oǵan sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, aytılıwnda s sesi sh sesine almasıp esitilgeni menen jazıwda s sesi ózgertilmey jazıladı: kóshse-kóshshe, ushsa-ushsha h.t.b
5. Sóz dizbeklerindegi dáslepki sózdiń keyingi sesi dawıslı yáki únli sestiń tásiri menen ekinshi sózdiń aldıńǵı únsiz sesi únli bolıp aytılǵanı menen únsiz ses saqlanıp jazıladı: qara qoy – qara ǵoy, on qoy-on ǵoy, keshegi kún-keshegi gún, qalıń qamıs-qalıń ǵamıs
Mına jaǵdayda sózler ilgerili tásirge ushıramaydı: Tilimizdegi únli háó únsiz sesten baslanǵan –paz,
-kesh, -xor, -ker, -lar, -ler, -las, -le, -lik, -xana qosımtaları túbir sózdiń keyini qanday seske pitse de sol túrinde ózgermey jalǵana beredi: ilim-paz, salı-kesh, jem-xor, kómek-les, Watan-las
Túbir menen qosımtanıń, sóz dizbeginiń shegarasındaǵı irgeles seslerdiń keyingisi aldınǵısın aytılıwı jaǵınan ózine usatıwı yamasa d.l ózindey seske aylanıdırıwı keyinli tásir dep ataladı. Mısalı: Qurbangúl, on bes sózleri aytılıwda Qurbańgúl, om bes túrinde aytıladı.
Keyinli tásir júz beretuǵın jaǵdaylar:
1. Sózdiń aqırı q, k, p dawıssızlarına pitken sózlerge dawıslı sesten baslanǵan qosımta jalǵanǵanda q sesi ǵ sesine, k sesi g sesine, p sesi b sesine aytıladı hám sol ózgergen túrinde jazıladı: shanaq-shanaǵı, júrek-júregi, sap-sabı, kitap-ktabı. Damir Biyimbetov
2. Sóz dizbeklerindegi dáslepki sózdiń aqırı q¸ k, p sesleri bolıp, keyingi sózdiń birinshi sesi dawıslı ya únli sesten baslanǵanda q, k, p sesleri ǵ, g, b seslerine almasıp aytıladı, biraq jazıwda sózdiń túbiri saqlanıp jazıladı: aq ılaq-aǵ ılaq, kóp balal-kób bala
3. Sózdiń aqırı z, s seslerine pitse, oǵan sh sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, sóz aqırındaǵı s, z sesleri qosımtanıń basındaǵı sh sesiniń tásiri menen sh sesine almasıp esitiledi, jazıwda sóz túbiri saqlanadı: basshı-bashshı, duzshı-dushshı
4. Sózdiń aqırı z sesine pitip, oǵan s sesinen baslanǵan qosımta qossaq qosımtadaǵı s sesi z sesin s sesine aylandırıp jiberedi, biraq jazıwda esapqa alınbaydı: qazsa-qassın, azsa-assa, ozsa-ossa
5.Sózdiń aqırı n sesine pitip, oǵan b sesinen baslanǵan qosımta qossaq, b sesiniń tásiri menen n sesi m sesine aylanıp aytıladı, biraq jazıwda esapqa alınbaydı: Orın-bay-Orımbay, isen-be-isembe
6. Sózdiń aqırı n sesine pitse, oǵan q, ǵ, g seslerinen baslanǵan qosımta qossaq, q, ǵ, g sesleri keyinnen tásir jasap, n sesi aytıwda ń sesine ózgeredi: jan-ǵan=jańǵan, azan-ǵı=azańǵı, jon-qa=jońqá
Demek, Túbir sóz benen qosımtanıń, sóz dizbeginiń aralıǵında qatar kelgen nb, ng, nǵ, nq sesleri keyingi sestiń tásir etiwi nátiyjesinde sóylewde mb, ńg, ńǵ, ńqtúrinde aytıladı. Biraq, jazıwda sóz túbirindegi n háribi saqlanıp jazıladı. Mısalı: kónbedi-kómbedi, azanǵı-azańǵı, on qoy-oń qoy
Túbir sóz benen qosımtanıń hám sóz dizbekleriniń arasında qatar kelgen ssh, zsh, sj sesleri sóylewde shsh bolıp aytıladı, biraq jazıwda esapqa alınbaydı: basshı-bashshı, qarazshı-qarashshı, Dosjan-Doshshan
Túbir sóz benen qosımtanıń hám sóz dizbekleriniń arasında qatar kelgen zs, zj sesleri sóylewde ss, jj bolıp ayıladı, biraq jazıwda esapqa alınbaydı: qazsa-qassa, saz jol-saj –jol
Keyinli tásirge ushıramaytuǵın sózler: Sózlerdiń aqırı nk, ńq, rk, rp seslerine pitse, olarǵa dawıslı sesten baslanǵan qosımta qosılsa sóz aqırındaǵı qońıslas sesler ózgermey qaladı.