Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Bolımlı hám bolımsız gápler
Gápler oy-pikirdi tastıyıqlaw hám biykarlaw mazmunına qaray bolımlı hám bolımsız gáplerge bólinedi. Bolımlı gápler waqıya, hádiyseniń bolıwı ya bolatuǵınlıǵı haqqında tastıyıqlaw mazmunın bildiredi. Mısalı: Olar jalgız túp emenge jetip irkildi. Orazan batır záńgige shirenip, artına burıldı.
Bolımsız gápler mazmunı jaǵınan bolımlı gáplerge qarama-qarsı boladı. Bolımsız gápten ańlasılatuǵın is-háreket, waqıya, hádiyseniń mazmunı biykarlawshılıq mánilerdi bildiredi. Bolımsızlıq máni –ma/-me feyildiń bolımsızlıq formaları, esme, joq biykarlawshı sózleri, heshkim, hesh nárse, heshqanday bolımsızlıq almasıqları, -sız/-siz formalı atawısh sózler arqalı bildiriledi. Mısalı: Ubaydulla biy gápke aralaspadı. Maqsetimiz ótken awır kúnlerdi eslew emes. Ol oqıwǵa kelgen joq. Aǵayinniń azarı bar da, bezeri joq. Sóziń tiykrasız. Tek kimniń qayda baratırǵanı ǵana belgisiz. – Úyde kim bar edi? – Heshkim.
Ayırım jaǵdaylarda bolımsızlıq kórsetkishleri arqalı da bolımlılıq máni bildiriledi. Bunday jaǵdayda eki bolımsızlıq kórsetkish bir gáptiń quramında kelip bolımlılıq máni ańlatadı. Mısalı: Ol sabaqtı oqımaydı emes. Sawatsız emes. Sawatı joq emes. Siz sorasańız, ol bizden pitpeydi emes.
Sonday-aq, bolımsızlıq kórsetkishlersiz-aq bolımsızlıq máni ańlatıw múmkin. Mısalı: - Úyge qaytıp baratırman. – Qaytıp bopsań. Sen meni aldastırıp bopsań.
Gáp aǵzaları haqqında túsinik
Gáp ishinde óz ara grammatikalıq baylanısqa túsip, gáp dúziwge qatnasqan tolıq mánili sózlerge gáp aǵzaları dep ataladı. Gáp aǵzaları tómendegi belgilerge iye boladı:
1.Tolıq mánili sózler arqalı bildiriledi.
2.Gáp ishinde óz ara grammatikalıq baylanısq túsedi.
3.Gáp aǵzalarına qoyılatuǵın sorawlardıń birine juwap beredi.
Gáp aǵzaları sintaksislik xızmeti boyınsha baslawısh, bayanlawısh, anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh bolıp bes túrge bólinedi.
Gáp aǵzaları gáp dúziwdegi xızmetine qaray bas aǵazalar hám ekinshi dárejeli aǵzalar bolıp eki túrge bólinedi.
Gáp aǵzaları mánili dara sózden de, qospa sózden de, sóz dizbeklerinen de jasalıwı múmkin. Olar neshe sózden tursa da gáp ishinde bir sorawǵa juwap berip, basqa aǵzalar menen grammatikalıq baylanısqa túsip gáp dúziwge qatnasadı.
Tolıqlawısh hám pısıqlawısh bayanlawıshqa baǵınıp baylanısadı, bayanlawısh baslawıshqa baǵınıp baylanısadı, al anıqlawısh qálegen zat mánisindegi aǵzaǵa baǵınıp baylanısadı.