Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Úylesiw. Sózlerdiń iyelik sepligi tartım qosımtaları arqalı baylanısıwına úylesiw ( yamasa izafet) delinedi. Úylesiwshi baylanıstaǵı sózlerdiń bas sózi tartım qosımtalı, al baǵınıńqı sózi iyelik sepliginde kelip baylanısadı. Mısalı: teńizdiń hawası, qudıqtıń suwı, boyannıń tamırı, jaydıń áynegi t.b.

Úylesiw baylanısındaǵı sózler orın tártibi jaǵınan arasında basqa sózler kelip, bir-birinen uzaq turıp ta baylanısa beredi. Mısalı: Ámettiń joldaǵı isi, qasarısa aytqan sózi Allamurattı hayran qaldırdı. Maman Murat shayıqtıń izde kiyatırǵan at qosshısı ótip ketkenshe irkilip turdı.
Úylesiwshi baylanıstaǵı sóz dizbekleri kóp sıńarlı bolıp ta keledi. Mısalı: Asannıń balasınıń mashinası, Araldıń suwınıń dámi, mekteptiń baǵınıń miyweleri t.b.
Úylesiw usılı menen baylanısqan sózlerdiń baǵınıńqı sóziniń iyelik seplik qosımtası túsip qalıp ta (jasırın túrde) qollanıladı. Bunday jaǵdayda baǵınıńqı sózdiń iyelik sepliginde ekenligi bas sózdiń tartım qosımtası arqalı belgili boladı. Mısalı: Jıynalıstı mektep direktorı baslap berdi. Stanciya náwbetshisi qolındaǵı panısın bılǵańlattı.
SÓZ DIZBEGI
Sóz dizbegi eń kemi eki yamasa birneshe mánili sózlerdiń grammatikalıq baylanısınan dúziledi. Sóz dizbeginiń quramındaǵı sózlerdiń birewi baǵınıńqı, ekinshisi bas sóz bolıp quraladı ( dáslepkisi baǵınıńqı, ekinshisi baǵındırıwshı sóz). Baǵınıńqı sóz bas sóz benen mánilik baylanısqa túsedi. Sóz dizbegi óz aldına sintaksislik birlik dep qaralǵanı menen, kóbinese gáp ishinde qollanıladı. Mısalı: Awıldıń sulıw kórinisi meni uzaqtan ózine tarttı. Bul gápte bes sóz dizbegi bar: awıldıń kórinisi, sulıw kórinisi, meni tarttı, ózine tarttı, uzaqtan tarttı. Al Awıldıń sulıw kórinis uzaqtan kóz tartadı degen gápte úsh sóz dizbegi bar: awıldıń kórinis, sulıw kórinisi, uzaqtan kóz tartadı.
Eki yamasa bir neshe tolıq mánili sózlerdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúzilgen sózlerdiń dizbegine sóz dizbegi delinedi. Sóz dizbegi tómendegi belgilerge iye boladı: 1) eń kemi tolıq mánili eki sózdiń dizbeginen dúziledi 2) óz ara grammatikalıq qurallar – seplik qosımtaları, tirkewishler hám orın tártip qarqalı baylanısıp, biri ekinshisine baǵına baylanısadı (yaǵnıy baǵınıńqı baylanısta boladı) 3) óz ara sintaksislik mánisi jaǵınan anıqlawıshlıq, zatlıq (tolıqlawıshlıq) hám pısıqlawıshlıq qatnaslardı bildiredi. Sóz dizbegin jasawǵa tiykar bolatuǵın sózdi bas sóz, al bas sózdiń mánisin túsindirip, keńeytip keletuǵın sózge baǵınıńqı sóz delinedi.