Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Ráwishtiń gáptegi xizmeti
1.Ráwishler is-hárekettiń orın, waqıt, sın, muǵdar-dáreje h.t.n hár túrli mánilerde sıpatlap , tiykarınan pısıqlawısh xizmetin atqaradı. Mısalı: Polat ádettegishe azan menen dene shınıqtırıw isledi. Ol búgin áskeriy komissariatqa bardı. Bul jerde ádettegishe adamlar kóp edi. Ómirbek ǵarrı suwpını suwpını jorta qorqıtpaqshı boldı. Jol taǵı dawam etedi.
2.Ráwishler atlıqlasıp kelgende baslawısh, bayanlawısh hám tolıqlaıwsh xizmetlerin atqaradı. Mısalı: Kóp qorqıtadı, tereń batıradı. Kópke juwırǵan azdan bos qaladı. Kópti jamanlaǵan kómiwsiz qaladı. Kólde ne kóp, qamıs kóp. Qızketkenniń keleshegi aldında.
3.Muǵdar-dáreje, sın ráwishleri atlıq sózlerdi sıpatlap anıqlawısh bolıp keledi. Mısalı: Xojalıǵımızda bıyıl salıdan kóp ónim alındı. Sonsha adam qarjını hám mashinanı qaydan aladı. Azmaz shókkishlep edim, álle qanday ózgeshe ses shıǵardı. Ijara xojalıǵımızda az qarjı jumsap, kóp ónim jetistirildi.


KÓMEKSHI SÓZ SHAQAPLARÍ
Tilimzdegi barlıq sóz shaqapları mánili sóz shaqapları hám kómekshi sóz shaqapları bolıp úlken eki toparǵa bólinip úyreniledi. Jeke turǵanda belgili leksika-grammatikalıq mánige iye bolǵan sózler mánili sóz shaqapları toparın dúzedi. Al kómekshi sóz shaqaplarınıń toparına kiretuǵın sózler jeke turǵanda óz aldına leksikalıq máni bildiremeydi. Kómekshi sózler mánili sózler menen qollanılıp sol sózlerge qosımsha grammatikalıq qosadı yáki olardı baylanıstıradı. Kómekshi sózlerdi anıqlawda tiykarǵı belgiler: olar óz aldına belgili leksikalıq máni ańlatpaydı, mánili sózler sıyaqlı sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı qosımtalar menen ózgermeydi, óz aldına gáp aǵzası bola almaydı. Olar mánili sózlerge qosımsha grammatikalıq qosıw hám sózlerdi baylanıstırıwshılıq xizmetti atqarıw menen sheklenedi. Sonlıqtan da olardıń mánileri gáptegi mánili sózlerdiń dizbeginde ǵana júzege shıǵadı. Kómekshi sóz shaqapları grammatikalıq hám atqaratuǵın xizmetine qaray tirkewish, dáneker hám janapay bolıp úshke bólinedi.


TIRKEWISHLER
Atlıq hám atlıq mánisindegi sózlerge dizbeklesip, olardı basqa bir mánili sózlerge baǵına baylanıstıratuǵın kómekshi sózler tirkewish delinedi.
Tirkewishlerdiń tiykarǵı belgileri: 1.Atlıq hám atlıq mánisindegi sózlerge dizbeklesip onı basqa bir mánili sózlerge baǵına baylanıstıradı. 2.Ózinen aldıńǵı sózlerdiń belgili bir seplikte turıwın talap etedi. 3.Dizbeklesip kelgen sózi menen birge bir sorawǵa juwap beredi hám bir gáp aǵzasınıń xizmetin atqaradı.

Qosımsha: Tirkewishler, tiykarınan, sóz túrlewshi hám sóz sóz jasawshı qosımtalardı qabıl etpeydi. Biraq tirkewishlerdiń geyparaları -ıraq/-irek, -law/-lew, -ǵı/-gi qusaǵan qosımtalardı qabıl etip te keliwi múmkin. Mısalı: Nókerlerdiń táǵdiri haqqındaǵı oylasıq júdá kópke sozıldı. Ol adamdı sizden burınǵı patsha óltirdi. Onıń úyi awılǵa jaqınıraq jerde eken. Adamlardan keyinlew kelgen jigit Ulzadanıń balası edi.

Tirkewishler dizbeklesip kelgen sózinen bólek jazıladı. Mısalı: Qoylar ushın ot-shóp jıynaldı. Paxtanı mashina menen terdi. Men kelgen soń koncert baslandı. Olar awıl jaqqa názer saldı.
Tirkewishler sintaksislik xızmeti jaǵınan sol dizbeklesken sózi menen birlikte bayanlawıshqa qatnaslı hártúrli gáp aǵzasınıń xızmetin atqaradı. Mısalı: Ol azan menen maǵan keldi (waqıt pısıqlawısh). Muzdıń ústinen (orın psıqlawısh) avtomobil menen (tolıqlawısh) jetip keldim.
Esletpe: menen (benen, penen) kómekshi sózleri tirkewishlik xızmette de, dánekerlik xızmette de qollanıladı. Dánekerlik xızmette kelgende birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp keledi. Mısalı: Ayzada menen Gúlnaz bir klasta oqıydı.