Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Atawısh bir bas aǵzalı gápler
Ataw gáp
Bir bas aǵzası atawısh sózden bolǵan bir bas aǵzalı gáptiń túrine ataw gáp delinedi. Ataw belgili bir zat yamasa qubılıstıń, orın hám waqıttıń házirgi waqıtqa qatnaslı atalıwın bildiredi. Olardıń is-háreketi tuwralı aytılmaydı. Mısalı: Tórtkúldiń jaǵısı. Bıq-jıq adam. 1943-jıl. Qıs. Qaqaman suwıq.
Bul gápler – ataw gápler. Bulardan heshqanday is-háreket ańlatılmaydı. Olar tekstte eki jay sóz retinde aytılmaydı. Olardan zat yamasa tábiyat hádiyseleriniń atamasın xabarlaw arqalı gáplik máni ańlatıladı. Bulardaǵı pikir tıyanaqlılıǵı intonaciya arqalı bildiriledi.
Ataw gápler dúzilisi jaǵınan dara sóz yamasa túsindiriwshi aǵzalarına iye bolıp keńeyip te keledi. Mısalı: Báhár. Jayılıp jatırǵan keń jazıq dala. Ataw gáplerdiń keynine noqat yamasa úndew belgisi qoyılıp jazıladı. Ataw gápler, kóbinese kórkem shıǵarmalarda, gazeta-jurnal, ocherklerde qollanıladı. Ataw gápler mánisi jaǵınan waqıt, orın, tábiyat hádiyseleri hám t.b. sıyaqlı zatlardıń atların bildiredi. Mısalı: Báhár. Shigit egisi baslanıp ketti. Yanvar ayı. Jer betinde aǵarıp qar jatır. “Tentek” arnanıń boyı. Gazday qatarlasqan balıqshınıń qosı. Aqantaylardıń qosı basqalarǵa qaraǵanda payızlılaw.
Bir bas aǵzalı gáplerdiń stillik qollanılıwı
Bir bas agzalı gápler bir bas aǵzanıń orayınan dúziledi. Bunday dúzilis kórkem shıǵarmalarda stillik talaplarǵa qatnaslı bolıp, aytıla jaq pikir hám gáplerdiń hámme túriniń baslawıshı (iyesi) anıq kórinip kelmegeni menen, olardıń iyesi birinde bayanlawıshtıń betlik forması arqalı belgili bolıp kelse, basqalarında iyesi belgisiz, iyesi ulıwmalasqan yamasa iyesiz gáp túrinde qollanıladı. Bul jaǵdaylar mánilik jaqtan stillik talapqa ılayıq dúzilgenlikti bildiredi. Mısalı: 1.Úyde qarap otıra almadım. Jumısqa shıqtım. Gawashanı kóp tárbiyalasań, ónimdi de kóp alasań. 2.Gawashalardı aylanıp shıqtı. 3.Bolmas iske polat bol, polattan da qattı bol. 4.Hárqanday aytılǵan gápke isene beriwge bolmaydı.
Bul berilgen gáplerdegi úsh gáp iyesi belgili. Onıń iyesi 1-bettegi bayanlawısh forması arqalı bildiriledi. Ekinshi gáp iyesiz gáp. Bunıń bayanlawıshı 3-bet túrinde aytıladı, biraq iyesi belgisizlikti bildiredi. Tórtinshi gáp iyesiz gáp, onıń baslawıshın tawıp qoyıwǵa bolmaydı. Bul gáptiń bayanlawıshı kóbinse buyrıq meyildiń úshinshi beti túrinde hám qospa bayanlawısh túrinde qollanıladı. Mısalı: Qolda bar múmkinshiliklerden paydalanılsın.Gawashalardı tez-tez suwǵarıp turıw kerek.
Ataw gáp tekst yáki kontekstlerde dara túrde qollanılmaydı, olar kórkem shıǵarmalarda ózine mániles gápler menen qatar qollanılıp, stillik talapqa ılayıq keń túsinikke iye boladı. Ataw gáp penen birge qollanılǵan gápler, onıń sońında kelip, ataw gáptiń mazmunın keńeytedi. Mısalı: Tún. Tastay qarańǵı. Qıs. Túp degen túkirik jerge túspeytuǵın qattı suwıq. Gúz. Qońır salqın. Tum-tus shoqalaq-shoqalaq qum. Bul mısallarda dıqqat etilgen sózler ataw gáp. Olar menen qatar kelgen gápler ataw gápler menen birge qollanılıp, olardıń mánisin túsindirip kelgen. Ásirese ataw gáptiń semantikalıq túrlerinen eleslewshi ataw gápler kórkem shıǵarmalarda stillik jaqtan keń qollanıladı. Sóylewshi kórgen yamasa esitken nárselerinen tásirlenedi. Onı kóz aldına keltirip, óziniń oyı qatnasatuǵın obyekt retinde óz sózinde keltirip otıradı. Mısalı: Ooo, Ámiwim, sen tasıp jaǵańdı qansha jemirseń, sonsha quwanısh. Báhár! Jıldıń bul fasılı gúllán názikliktiń, joqarı muhabbatıń, jaslıqtıń bası, quwanıshtıń jaǵası. Bul gáplerde dıqqat etilgen sózler stillik talapqa ılayıq pikirdiń tiykarǵı túyini usı sózlerde ekenligi sóylewshi tárepinen eskertilip stillik maqsette qollanılǵan.
Eleslewshi ataw gápler, kóbinese o, oh, hey, hay t.b. tańlaqları menen de keledi. O, jeńis! Bizler seni qansheli zarıǵıp kútken edik.