Abiotik omillar. Iqlim omillari. Tuproq va topografik omillar. Tabiatda mavsumiylik

Yorug‘lik. Ekosistemalarda kechadigan jarayonlarni asosan quyosh energiyasi ta’minlaydi. Biologik ta’sir nuqtayi nazaridan olganda quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha, ko‘rinadigan, infraqizil nurlarga ajratiladi.
Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh doimiyligi deb ataladigan quyosh nurlanishining quvvati 1380 W/m2 ga tengdir. Ammo Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh nurlanishining quvvati birmuncha kamroqdir, chunki yorug‘likning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan o‘tib, Yer yuzasiga yetib keluvchi quyosh nurlarining to‘lqin uzunligi taxminan 0,3—10 mkm ga tengdir. Ultrabinafsha nurlarining juda kam qismigina yer yuzasiga yetib keladi. Ultrabinafsha nurlarning to‘lqin uzunligi 0,30—0,40 mkm ga teng bo‘lganligi va yuksak kimyoviy faolligi tufayli tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar organizmlar uchun kam miqdorda zarur hisoblanib, foydali ta’sir ko‘rsatadi. Ular D vitaminining, ko‘z to‘r pardasi pigmentining va teri pigmentining hosil bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘rinadigan nurlarning to‘lqin uzunligi 0,40— 0,75 mkm ga teng bo‘lib, Yerga yetib keluvchi quyosh nurlarining 50 foiziga yaqinini tashkil etadi. Hayvon va o‘simliklarga har xil to‘lqin uzunliklaridagi nurlar turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Har xil hayvonlar bir-biridan rangni ko‘rish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu xususiyat, ayniqsa, primatlarda yaxshi rivojlangan. Ko‘rinadigan nurlar o‘simliklarda fotosintez jarayonining amalga oshishida katta ahamiyatga ega. Ammo fotosintez uchun faqat 1 foiz ko‘rinadigan nurlar sarflanadi, qolgan qismi esa qaytariladi yoki issiqlik sifatida tarqaladi. O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Bu optimal darajadan o‘tilganda fotosintez sekinlashadi. O‘simliklar ko‘rinadigan nurlarning har xil spektrlarini fotopigmentlar orqali o‘zlashtiradi. To‘lqin uzunligi 0,75 mkm dan yuqori bo‘lgan infraqizil nurlarni odam ko‘zi ilg‘amaydi, ular tirik organizmlar qabul qiladigan quyosh energiyasining 49 foizga yaqinini tashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosiy issiqlik manbayidir. Tik tushadigan quyosh nurlari tarkibida ular ayniqsa ko‘p bo‘ladi. Yorug‘likka bo‘lgan talabiga ko‘ra o‘simliklar yorug‘sevar, soyasevar, soyaga chidamlilarga bo‘linadi. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshi yorug‘lik tushadigan ochiq joylardagina rivojlana oladi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi. Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan yovvoyi piyozlar, lolalar shular qatoriga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa aksincha, kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi, doimiy soya joylarda o‘sadi.
Bunday o‘simliklarga o‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham, yaxshi yoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi. Bularga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yertuti, binafsha kabi o‘simliklar kiradi. Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informative ahamiyati mavjuddir. Sodda hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi organlar bo‘lib, ular orqali fototaksis (yoritilgan tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichlilardan tortib deyarli hamma hayvonlarda yorugiik sezuvchi a’zolar mavjud. Ayrim hayvonlar (ukki, ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i sharoitda yashashga moslashgan (ko‘rsichqon, askarida).
O‘simlik va hayvonlarda yorug‘lik ta’sirida kechadigan eng asosiy jarayonlar quyidagilar hisoblanadi:
1. Fotosintez (bu to‘g‘rida ma’lumotlar yuqorida berildi).
2. Transpiratsiya — o‘simliklarga tushuvchi quyosh nurlarining
taxminan 75 foizi suv bug‘lanishiga sarf bo‘ladi.
3. Fotoperiodizm — o‘simliklar va hayvonlar hayot faoliyatining yil mavsumlari bilan sinxronlashishi.
4. Harakatlanish — o‘simliklarda fototropizm va fotonastiya sifatida, hayvonlarda va bir hujayrali o‘simliklarda — fototaksis sifatida amalga oshadi.
5. Ko‘rish (hayvonlarda) — eng asosiy sezish funksiyalaridan biri.
6. Boshqa funksiyalar — D vitaminlar sintezi, teri pigmentatsiyasi va boshqalar.
Namlik. Bu — havoda, tuproqda, tirik organizmlarda suvning miqdori bilan xarakterlanadigan ekologik omildir. Suv organizmning asosiy mineral tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu tufayli ham atrof-muhitdagi suvning miqdori harorat bilan bir qatorda yashash muhitining eng asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
O‘simlik va hayvonlar uchun suvning asosiy manbayi yog‘ingarchilik, yerosti suvlari, shudring va tuman hisoblanadi. Yog‘ingarchilik miqdoriga qarab muhit cho‘l, dasht, botqoqlik va nam o‘rmonlar sifatida bo‘lishi mumkin.
Suvga chidamliligiga ko‘ra o‘simliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
a) gidrofitlar — suvda o‘sadigan o‘simliklar;
b) gigrofitlar — nam sharoitda o‘suvchi o‘simliklar;
d) mezofitlar — normal namlik sharoitida o‘suvchi o‘simliklar;
e) kserofitlar — namlik yetishmaydigan sharoitda o‘sadigan o‘simliklar.
Markaziy Osiyo hududida o‘sadigan o‘simliklar orasida kserofitlar keng tarqalgan. Bularga saksovul, yantoq, juzg‘un o‘simliklari misol bo‘la oladi. Kserofitlarda namlik kam sharoitda o‘sishga moslanishlar paydo bo‘lgan. Ular sitoplazmasining tarkibi o‘ziga xos, barglari qattiq va ingichka, ba’zan esa tikanlarga aylangan bo‘ladi. Yantoq va saksovulning ildizi juda uzun bo‘lib, yerosti suvlarigacha yetib boradi. Ko‘p o‘simliklar yozda bargini to‘kishi bilan o‘zidan suvning bug‘lanishini kamaytiradi. Ba’zi qishloq xo‘jalik o‘simliklari, masalan, oqjo‘xori, tariq ham suvsizlikka chidamli bo‘ladi.
Cho‘l va dashtfarda yashovchi hayvonlarda ham suvsizlikka moslanishlar mavjud. Ular tez va uzoq chopa olishi natijasida uzoqlarga, suv ichish joylariga migratsiya qiladi. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish reaksiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv muvozanatini saqlaydi. Ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda suv hosil bo‘ladi (100 g yog‘dan 100 g suv hosil bo‘ladi). Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari mavjuddir (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pgina cho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin to‘qimasi mavjudligi tufayli teri orqali suv bug‘lanmaydi. Ularning ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kuni uyalariga yashirinib oladi.
O‘simlik va hayvonlarning suv tanqisligiga moslanishlari:
1. Suv bug‘lanishini kamaytiruvchi omillar mavjudligi:
a) barglarning tikanlarga aylanishi (ignabargli daraxtlarda);
b) qalin kutikulaning mavjudligi (hasharotlarda, kserofitlarda);
d) barglarning so‘liganligi (alp o‘simliklarida);
e) qurg‘oqchilikda barglar to‘kilishi;
f) barg og‘izchalarining kechasi ochilib, kunduzi yopilishi;
g) transpiratsiya va ter ajratishning kamayishi (cho‘l o‘simliklari, tuya);
h) hayvonlarning uyalarda yashirinishi (mayda sahro sutemizuvchilari, masalan, sahro kalamushi);
i) nafas teshiklarining klapanlar bilan bekilishi (ko‘p hasharotlar).
2. Suv so‘rilishining kuchayishi:
a) keng yuza ildiz sistemasining mavjudligi;
b) ildizning uzunligi va chuqur joylashishi;
d) hayvonlarda yerosti suvigacha yo‘llar ochish (termitlar);
3. Suvni zaxiralash:
a) shilliq hujayralarda va hujayra devorida;
b) maxsuslashgan siydik pufagida (sahro baqasi);
d) yog‘ holatida (sahro kalamushi, tuya);
4. Suv yo‘qotilishiga fiziologik chidamlilik:
a) suvni ko‘p yo‘qotganda ham hayot faoliyati saqlanishi
(paporotniklar, plaunlar, moxsimonlar, lishayniklar);
b) tana massasi ancha yo‘qotilganda suv mavjudligida tez tiklanishi (yomg‘ir chuvalchangi, tuya);
d) urug‘, tugunak, piyozcha sifatida noqulay sharoitda saqlanishi;
e) pillaga o‘ralib yozda uyquga ketish (yomg‘ir chuvalchangi, ikki tomonlama nafas oluvchi baliqlar);
5. Suvsiz joylardan suvli joylarga migratsiyalanish (ko‘pgina sahro va cho‘l hayvonlari).