Ҳабибуллаев Иброҳим, Утанов Бунёд

Эконометрик усулларнинг хусусиятлари Эконометрик усуллар олий статистика деб номланувчи жуфт ва кўп

омилли регрессия, жуфт, хусусий ва кўп омилли корреляция, трендларни ажратиш ва бошқа динамик қаторлар компоненталари, статистик баҳолаш усуллари асосида юзага келган ва ривожланган.
Р.Фишер шундай деб ёзган: “Статистик усуллар ижтимоий фанларда муҳим элемент ҳисобланади ва айнан шу усуллар ёрдамида ижтимоий билимлар фан даражасигача кўтарилиши мумкин”.
Биринчидан –эконометрика ўзига хос бўлган усуллар тизими сифатида иқтисодий ўзгарувчилар ва улар орасидаги боғланишларнинг хусусиятларини тасвирлаган ҳолда ўзининг масалаларини аниқлаштириш билан ривожлана бошлади. Регрессия тенгламасига на фақат биринчи даражали ўзгарувчиларни киритилди балки натижага максимал ёки минимал (озми-кўпми) даражада таъсир этувчи қийматларни акслантирувчи иқтисодий ўзгарувчиларнинг оптимал хусусиятларини ифодалаш мақсадида, иккинчи даражали ўзгарувчиларни ҳам киритила бошланди. Масалан: экинларни ўғитлантиришни ҳосилдорликка таъсирини кўрадиган бўлсак, экинларни маълум бир даражада ўғитлантириш унинг ҳосилдорлигини оширади; лекин ўғитлантириш меъёр даражасидан ортиши ҳосилдорликни ортишига олиб кемайди балки, ҳосилдорликни пасайишига олиб келиши мумкин. Худди шундай кўплаб ижтимоий-иқтисодий ўзгарувчиларнинг таъсири ҳақида айтиш ҳам мумкин(масалан, ишчилар сонини ортишини
меҳнат унумдорлигига, даромадларни айрим озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмолига таъсири ва ҳ.к.).
Иккинчидан-регрессия тенгламасида мустқил компоненталар сифатида қаралувчи ижтимоий-иқтисодий ўзгарувчиларнинг ўзаро таъсири акс этади.
Масалан, қуйидаги регрессия тенгламасини кўрайлик,
y  a  b x  b z  b xz
1 2 3
Албатта бу тенгламада ўзаро таъсир эффекти ( b₃ -параметри) статистика нуқтаи назаридан қийматга эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо иқтисодий нуқтаи назардан маънога эга.
Иқтисодий тадқиқотларда регрессия тенгламаларининг ўзлари маънога
эга бўла бошладилар. Масалан, таннархни y ишлаб чиқариш ҳажмига
x(маҳсулот бирлиги миқдори) боғлиқлиги қуйидагича ифодаланиши мумкин:

Ишлаб чиқариш ҳаражатлари
Ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ
⁼ бўлмаган харажатлар ⁺
(доимий харажатлар)
Ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлган харажатлар
(ўзгарувчан харажатлар)

yx  a  bx
Тенгликни иккала қисмини ишлаб чиқариш ҳаражатлари ҳажми xга бўлсак, қуйидагини оламиз:

Бир махсулот бирлигига ҳисобида ишлаб чиқариш ҳаражатлари
Бир махсулот
= бирлигига доимий харажатлар
Бир махсулот
+ бирлигига ўзгарувчи
харажатлар

у  ^a  b x
Бундай тенгламаларнинг параметрлари энг кичик квадратлар усули билан баҳоланиши мумкин, ушбу параметрларнинг хусусиятлари шундан иборатки уларнинг ҳар бири аниқ иқтисодий маънога эга.
Эконометрик тадқиқотлар қуйидаги масалаларни ўз ичига олади:

• 
  иқтисодий ўзгарувчилар орасидаги боғланишларни сифат жиҳатдан ^{таҳлил қилиш, яъни боғланган (} y _j ^{) ва боғлиқ бўлмаган ( x}_k ^{) ўзгарувчиларни} ажратиш;
  
• 
  маълумотларни танлаш;
  
• 
  y _j ^{ва xk ўзгарувчилар орасидаги боғланиш шаклини аниқлаш;}
  

• 
  модель параметрларини аниқлаш ва баҳолаш;
  
• 
  соҳта ўзгарувчиларни киритиш;
  
• 
  автокорреляцияни аниқлаш;
  
• 
  трендларни, динамик ва тасодифий компоненталарни аниқлаш;
  
• 
  боғланиш шаклини аниқлаш ва бирвақтли тенгламалар системасини тузиш;
  
• 
  идентификация шартларини текшириш;
  
• 
  бирвақтли тенгламалар системасининг параметрларини баҳолаш;
  
• 
  динамик қаторлар системаси асосида моделлаштириш: стационарлик ва коинтеграция муаммолари;
  
• 
  интеграция муаммолари ва параметрларни баҳолаш.
  

Эконометрик модель ўзаро боғланган ўзгарувчиларнинг назарий жиҳатлари ва улар орасидаги боғланиш хусусиятларига асосланади.
Ўзаро боғланишларни ифодалашда асосан, уларнинг сифат томонларини таҳлил қилишга кўпроқ эътибор берилади. Шунинг учун эконометрик тадқиқотлар босқичларига қуйидагиларни киритиш мумкин.

• 
  муаммонинг қўйилиши;
  
• 
  маълумотлар йиғиш, уларни сифатини таҳлил қилиш;
  
• 
  модел хусусиятларини аниқлаш;
  
• 
  параметрларни баҳолаш;
  
• 
  ечимларни тушиниш, муҳокама қилиш ва амалга жорий этиш.
  

Бу босқичлар барча тадқиқотлар учун хос бўлиб, қандай маълумотлардан фойдаланишидан қатъий назар вақт ва замонга боғлиқ бўлмаган ҳолда амалга оширилади.