Ҳабибуллаев Иброҳим, Утанов Бунёд

Иқтисодий жараёнлар динамикасининг асосий кўрсаткичлари ва улар ёрдамида прогнозлаш

Иқтисодий жараёнлар динамикасини миқдорий баҳолашда мутлоқ қўшимча ўсиш (камайиш), ўсиш (камайиш) суръати ва қўшимча ўсиш (камайиш) суръати каби статистик кўрсаткичлардан фойдаланилади. Улар базисли, занжирли ва ўртача кўрсаткичларга бўлинади.
Базисли, занжирли ва ўртача мутлоқ қўшимча ўсиш, ўсиш суръати ва қўшимча ўсиш суръатларини ҳисоблаш формулалари қуйидаги жадвалда келтирилган.

Кўрсаткич номлари	Мутлоқ қўшимча ўсиш	Ўсиш суръати	Қўшимча ўсиш суръати
Базисли	Y б  Y  Y t t б	T ^б Y / Y 100% t t б	K ^б T ^б 100 % t t
Занжирли	Y з  Y  Y t t t 1	T ^з Y / Y 100% t t t 1	K ^з T ^з 100 % t t

¹ М.С. Красс, Б.П. Чупринов. Математика для экономистов. Питер. Москва, 2005. 405-407 бетлар.

Ўртача

Y  (Y  Y ) /(n  1) t n 1

T  ^n^^1Y / Y 100% t n 1

K  T  100% t

Формулаларда


Y ₁ , Y ₂ ,..., Y _n
динамик қаторлар даражалари; ⁿ -–қатор

б
узунлиги; даража.
^Y - динамика қаторида таққослаш базаси сифатида олинган

Қатор динамикасини ўртача қўшимча ўсиш орқали тасвирлаш икки
четки нуқталарни бирлаштирувчи тўғри чизиққа мос келади. Бир қадам олдинга прогноз қийматни топиш учун динамик қаторнинг охирги даражасига ўртача мутлоқ қийматни қўшимча ўсишини қўшиш кифоя:

Y
ˆ
n1
 Y_n

• 
  Y_t
  

(10.3.1)

бу ерда
Y _n - динамик қатор кўрсаткичининг ⁿ нуқтасидаги қиймати;
^Y n  1 ^-–

кўрсаткичнинг
n1

- нуқтадаги прогнозланган қиймати;

^Y - динамик

қаторнинг ўртача қўшимча ўсиш қиймати.
Қатор ўзгариши динамикасини ўртача қўшимча ўсиш суръатини қўллаб тасвирлаш унинг икки четки нуқталаридан ўтказилган ва ўзгариш динамикаси доимий ўсиш суръатига эга жараёнлар учун хос бўлган кўрсаткичли ёки экспонциал эгри чизиқ кўринишида ифодалашга мос келади.
ⁱ - қадам олдинга прогноз қийматини аниқлаш қуйидаги формула
орқали амалга оширилади:

Y
ˆ

n1
 Y_n
T_i


(10.3.2)

бу ерда
^Yˆn  1
- кўрсаткичнинг
^n1 нуқтадаги прогноз қиймати, T – нисбий

қийматларда ифодаланган ўртача ўсиш суръати.

1. 
   мисол.
   

Қуйидаги жадвалда фирма хизматчиларининг ойлар бўйича иш ҳақи фонди пул бирлигида берилган.

t	1	2	3	4	5
Y t	252,0	253,0	254,2	255,3	256,5

Иш ҳақи фондининг 6 - ойга прогноз қийматини аниқлаш учун ўртача мутлоқ қўшимча ўсишни қўллаш ўринли эканлигини асосланг.
Ечими:
Занжирли мутлоқ қўшимча ўсиш қийматларини аниқлаймиз:
ΔY₂= Y₂- Y₁=253-252=1 ΔY₃= Y₃- Y₂=254,2-253,0=1,2 ΔY₄= Y₄- Y₃=255,3-254,2=1,1 ΔY₅= Y₅- Y₄=256,5-255,3=1,2
Занжирли мутлоқ қўшимча ўсиш 1 дан 1,2 гача ўзгаради, уларнинг ўзгариши бир хилда. Бу ўзгариш фирма иш ҳақи фондининг ойлар бўйича
динамикаси чизиқли ўзгаришга эга эканлигини кўрсатади. Шунинг учун ^{Y 6}

нинг прогноз қийматини ўртача мутлоқ қўшима ўсиш ( ^Yˆ )ни қўллаб аниқлаш ўринли.

Y  (Y₅  Y₁ ) /( n  1)  (256 ,5  252 ) /(5  1)  1,125 ,



Y



 Y



6 5

Y
^ˆ 256
,5  1,125
 257
,625 .

2. 
   мисол.
   

Фирма ходимларининг ойлар бўйича иш ҳақи фонди динамикаси 5 ой давомида тахминан ўзгармас ўсиш суръатларида ўзгариб борган. 1- ойда иш ҳақи фонди 252 пул бирлигини, 5 – ойда эса – 256,5 пул бирлигини ташкил этган. Фирма ходимларининг 6-ой иш ҳақи фондини ўртача ўсиш суръатини қўллаб аниқланг.
Ечими:
Мисол шартига асосан 5 ой давомида иш ҳақи фонди ўзгармас ўсиш суръати билан ўзгариб борган. Шунинг учун 6 – ой иш ҳақи фондининг прогноз қийматини ўртача ўсиш суръатини қўллаб аниқлаш мумкин.
Ўртача ўсиш суръати қуйидагидан иборат:

T  ( y_n / y
1/(n1)

• 
  100%,
  

(y

/ y

)
_{T } 1/4
₁ )

100%  (256,5/ 252)

100%  100,44%
1/4
.

5 1

Шундай қилиб, фирма ходимларининг иш ҳақи фондининг прогноз қиймати:

y^ˆ₆  y₅ T
 256,5 100,44%  257,6
пул бирлигига тенг.

Иқтисодий жараёнларни башоратлашда тузиладиган динамик қаторларида иқтисодий кўрсаткичларнинг анамал қийматларини учраши, кўрсаткичларни башорат қийматларининг аниқлигига таъсир кўрсатади. Шунинг учун динамик қаторлар дастлабки таҳлилдан ўтказилади.
Иқтисодий кўрсаткичлар динамик қаторларини дастлабки таҳлили, қатор даражаларида қаралаётган иқтисодий тизимнинг ҳақиқий имкониятларига мос келмайдиган анамал қийматларни намоён этиш ҳамда тренд мавжудлигини аниқлашдан иборат.
Динамик қаторларни дастлабки таҳлилдан ўтказиш учун
«Статистиканинг умумий назарияси» фанидан таниш бўлган усуллар қўлланади, жумладан қаторларни текислаш, сирғаниқ ўртачалар, экспоненциал текислаш ва бошқалар.

4.