Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

Tekisliklar 
Geog
rafik
 o‘r
n
i 
S
h
imold
a
n
 janu
b
ga
 
tom
on
 u
zu
n
li
k
 km
. 
G‘ar
b
d
an
 sh
ar
q
q
a
  
T
om
on
 u
zu
n
lik
 km
. 
Ic
h
k
i 
su
vlar
 
F
o
yd
ali
 q
az
il
m
alar
 
Iq
li
m
i 
T
ab
iat
 z
on
alari
 
Xul
osa
 
O‘zbekiston  
 
 
 
 
 
 
 
 
O‘rta Osiyo 
 
 
 
 
 
 
 
 
Turon past tekisligi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Karta  o‘qishning  uchinchi  darajasi  o‘quvchilardan  chuqur  aqliy  kuch  talab 
qiladi.  O‘quvchi  geografik  bilimlarga  va  kartadagi  faktlarga  tayanib  yangi 
xulosalarga  keladi.  Buning  asosida  esa,  qo‘shimcha  bilimlarga  ega  bo‘ladi. 
Qisqacha o‘quvchi kartadan bilim manbai sifatida foydalana oladilar. 
 
6.4. Yozuvsiz kartalar bilan ishlash yo‘llari 
 
Yozuvsiz  (kontur)  kartalar  bilan  ishlash,  kartalarni  tushunishda  va  zarur 
ko‘nikmalar hosil qilishda yozuvsiz kartalarning roli katta. Yozuvsiz kartadan turli 
bosqichlarda  foydalanish  mumkin.  Yozuvsiz  karta  o‘quvchilarda  quyidagilarni 
shakllantirishda ahamiyatga ega: 
-egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlashda; 
-o‘quvchilarda fazoviy tasavvurlarni takomillashtirishda; 
-kartagrafik shakl va belgilarni esda saqlab qolishda; 
-  o‘quvchilarda  diqqat,  kuzatuvchanlik,  fikrlash  faolligi,  nazariy  bilimlarni 
tahlil qilish, asosiy bilimlarni ajrata olish xislatlarini tarbiyalaydi.  
Yozuvsiz  kartalarni  to‘ldirishda  esda  saqlashning  bir  necha  turlari 
qo‘llaniladi  (eshitish,  ko‘rish,  qo‘l  bilan  tushirish).  Yozuvsiz  kartalarni  ishlashga 
kirishishdan  oldin  o‘quvchilar  yo‘riqlantirilishi  lozim.  Ishni,  avvalo,  chegaralar, 
yarimorol,  qo‘ltiqlar  ko‘k  rangda;  tog‘  tizmalarining  yo‘nalishlari  jigarrang 
qalamda,  daryolar  ko‘kda;  aholi  punktlari  (punsonlar)  qizil;  shamollar 
yo‘nalishlari,  oqimlar  chiziqlar  bilan  beriladi.  Yozuvsiz  kartalardan  amaliy  va 
nazariy ishlarda ham foydalanish mumkin. Masalan: 
a) shartli belgilar bilan foydali qazilmalar, sanoat markazlarini tushiring; 
b) shartli belgilar bilan qishloq xo‘jaligining ixtisosligini ajrating va h.k. 

---

146 
 
Yozuvsiz  karta  asosida  geografik  diktant  ham  o‘tkazish  mumkin.  Masalan, 
yo‘g‘on  chiziqda  Qrim,  Ural,  Pomir,  Oltoy,  Hisor,  Tyanshan’  tog‘  tizmalarini 
tushuring,  ularni  karta  chekkasida  raqamlar  bilan  ajrating  yoki  yer  sharidagi  5 
tadan yarimorol, orollarning nomini yozing va h.k. 
Yozuvsiz  karta  asosida  nazariy  ish  uyushtirish  10-15  minutdan  oshmasligi 
kerak. O‘qituvchi yozuvsiz kartalardan foydalanishni 4 guruhga ajratish mumkin: 
1. Yangi materialni o‘rganish jarayonida. 
2. Uy vazifalarini bajarishda. 
3. O‘quvchilar bilimini tekshirish paytida. 
4. Nazorat ishlarini o‘tkazishda. 
O‘quvchilarning  eng  yaxshi  ishlari  yozuvsiz  kartalarini  sinf,  maktab 
ko‘rgazmalarida  namoyish  qilish,  o‘quvchilarning  geografiyani,  kartani 
o‘rganishga bo‘lgan havaslarini oshiradi.